Τρίτη 29 Οκτωβρίου 2013

Ο Πατριωτισμός μέσα από τα μάτια του Mishima



Μια μικρή νυχτερινή καταιγίδα μαίνεται
Λέγοντας "Η πτώση είναι η ουσία του λουλουδιού"
Να προηγείσαι εκείνων που διστάζουν*(1)


Τα τελευταία χρόνια και ειδικά μετά την τρομακτική ανακάλυψη εκ μέρους της νεοελληνικής κοινωνίας πως υπάρχει «κρίση» μια έννοια υπό συνεχή εξέταση και με πάμπολλες αναφορές είναι αυτή του πατριωτισμού. Ειδικά κάποιες ημέρες όπως η χθεσινή το ίντερνετ παίρνει φωτιά από τις πατριωτικές ή και αντι-πατριωτικές, συνήθως άναρθρες κραυγές.

Σαφέστατα, ανάλογα με την εποχή, η λέξη έχει αποκτήσει διαφορετικά νοήματα παράλληλα με τα αξιακά συστήματα που επικρατούν και η εποχή μας διαφέρει πολύ από παλαιότερες. Έτσι ίσως μας διαφεύγει ένας ηρωικός πατριωτισμός τύπου ελεγείας Τυρταίου στον οποίο η λέξη ταυτίζεται με τον ωραίο θάνατο ενός νέου πολεμιστή στην πρώτη γραμμή κατά την υπεράσπιση της πατρίδας (ή αυτός για εμάς παίρνει την μορφή ενός ποστ μιας εικόνας από τους «300» στο FB). Μάλλον μας διαφεύγει και ένας πολιτικός πατριωτισμός τύπου Σόλωνα στον οποίο αυτός ταυτίζεται με το κοινό καλό της Πόλης (πια πόλη….). Φευγαλέος μας είναι και ένας πατριωτισμός τύπου Σωκράτη κατά τον οποίο η υποταγή στους νόμους της Πόλεως αναδεικνύεται ως το άπαν, ή ακόμα και ένας πατριωτισμός τύπου Κλεισθένη, Εφιάλτη (του καλού), ή Περικλή στον οποίο μαζί με όλα τα προηγούμενα προστίθεται και η συμμετοχή στα κοινά, η ανάληψη της ευθύνης, η εξάσκηση της εξουσίας και άλλα πολλά.
Σήμερα, απ’ ότι τουλάχιστον διαπιστώνω χαζεύοντας στο ίντερνετ ο πατριωτισμός έχει να κάνει με άλλα, κάπως αυτόνομα και ασύνδετα, πράγματα, όπως την καταπολέμηση της λαθρομετανάστευσης για λόγους αυτοπροστασίας, ή αντιθέτως την «ανθρωπιστική» αποδοχή του φαινομένου, όπως τον εξορθολογισμό της οικονομίας και την πάταξη της φοροδιαφυγής, ή αντιθέτως την εκδίωξη των δυνάμεων οικονομικής κατοχής, όπως την ψήφιση ενός κόμματος ή αντιθέτως κάποιου άλλου. Συνήθως μάλιστα ο πατριωτισμός εμφανίζεται ως αποκλειστικά προσωπικό κτήμα  αν όχι προνόμιο κάποιων κοινωνικών ομάδων και όχι άλλων.

Όντας ο ίδιος πολύ μπερδεμένος μέσα σε αυτό το κλίμα και αδυνατώντας να εκφράσω μια προσωπική άποψη, είναι εξάλλου δύσκολοι καιροί, νοητικά, για να εκφράζονται πράγματα τα οποία δεν χωράνε σε καμιά ήδη διαμορφωμένη παράταξη, σκέφτηκα για να ξεπεράσουμε τον σκόπελο της προσωπικής άποψης και του χρόνου και του τόπου οι οποίοι «θολώνουν» την οπτική μας, να εξετάσουμε το ζήτημα μέσα από την τέχνη και μέσα από την ματιά, ενός τρίτου, πολύ μακριά από εμάς και χρονικά και πολιτισμικά, προσώπου.

Πατριωτισμός – η τελετουργία του έρωτα και του θανάτου



Ο προταθείς τρείς φορές για νόμπελ λογοτεχνίας Yukio Mishima (στον οποίο έχω αναφερθεί λίγο και στο παρελθόν) μια μοναδική φορά στην ζωή του αποφάσισε να γράψει, σκηνοθετήσει και παίξει ο ίδιος μια ταινία μικρού μήκους με τίτλο «Πατριωτισμός». Η ίδια η ταινία και η ιστορία της έχει πολύ ενδιαφέρον.
Γυρίστηκε μέσα σε δύο μέρες το 1966 , και βασίστηκε σε μια σύντομη ιστορία του συγγραφέα η οποία είχε γραφτεί λίγα χρόνια πριν το 1961. Εν συντομία –μιας και θα επανέλθουμε σε αυτό - η ταινία μας δείχνει σε τρείς πράξεις την τελετουργική αυτοκτονία – σεπούκου- ενός Ιάπωνα αξιωματικού και αποσκοπούσε κατά πως μας λένε οι ειδικοί στην (αυτό)προβολή του συγγραφέα στο Ευρωπαϊκό κοινό, την εποχή που ακόμα πίστευε πως παρά τις αντισυμβατικές του απόψεις θα μπορούσε να κερδίσει το μεγάλο βραβείο των λογοτεχνών. Ως εκ τούτου προοριζόταν αρχικά μόνο για το ευρωπαϊκό κοινό όπου και προβλήθηκε. Ο συντηριτικός και παραδοσιοκράτης συγγραφέας (ο οποίος όμως ζούσε σε ενα περίεργο, δυτικής αισθητικής σπίτι και είχε ένα άγαλμα του Απόλλωνα στην αυλή του) σκηνοθέτησε αναπαράγοντας μια αισθητική του παραδοσιακού θεάτρου ενώ αποφάσισε να επενδύσει την ταινία με την μουσική του Βάγκνερ από το Τριστάνος και Ισόλδη (σε μια παλιά εγγραφή του 1936 του έτους δηλ στο οποίο αναφέρονται τα γεγονότα), μια άμεση αναφορά στον ρομαντισμό του έρωτα και του θανάτου.  Τέσσερα χρόνια (1970) μετά από αυτήν την «πρόβα θανάτου» και θα επανέλθουμε και σε αυτό, ο Μίσιμα σαν τον ήρωα της ταινίας και της ιστορίας του έκανε σεπούκου ο ίδιος και η χήρα του αποφάσισε να εξαφανιστούν οι κόπιες της ουδέποτε προβληθείσας στην Ιαπωνία ταινίας. Μάλιστα ακόμα και οι αφίσες – κλασσικές πια – της ταινίας, οι οποίες δείχνουν τον Μίσιμα σε στάση οκλαδόν λίγο πριν την αυτοκτονία καταστράφηκαν. Ίσως υπήρχαν κάποιες κόπιες σε ιδιωτικές συλλογές, αλλά γεγονός είναι πως η ταινία επανεμφανίστηκε μόλις το 2005, μετά τον θάνατο και της γυναίκας του, όταν η μοίρα το θέλησε ένα αρχικό αντίτυπο να βρεθεί κρυμμένο μέσα σε ένα κουτί τσαγιού στο σπίτι τους.

Η υπόθεση

Στο ιερό ράφι κάτω από τη σκάλα, μαζί με την πινακίδα από το Μεγάλο τέμενος Ise, βρίσκονταν  φωτογραφίες των αυτοκρατορικών εξοχοτήτων, και τακτικά κάθε πρωί, πριν φύγει για το καθήκον του, ο ανθυπολοχαγός θα στεκόταν μαζί με τη σύζυγό του σε'αυτόν τον ιερό τόπο και μαζί θα έσκύβαν το κεφάλι τους χαμηλά. Το νερό της προσφοράς ανανεόνονταν κάθε πρωί, και το ιερό κλωνάρι από sasaki ήταν πάντα πράσινο και φρέσκο. Η ζωή τους βιώνονταν κάτω από την επίσημη προστασία των θεών και ήταν γεμάτη με ένα έντονο συναίσθημα χαράς που έκανε κάθε ίνα στο σώμα τους να τρέμει....
Mishima "Πατριωτισμός"

Οι τελευταίες στιγμές αυτού του ηρωικού και αφοσιωμένου ζευγάριού ήταν τέτοιες που να κάνουν τους ίδιους τους θεούς να κλάψουν.Mishima "Πατριωτισμός"

Η υπόθεση, η οποία όπως αναφέραμε βασίζεται σε προγενέστερη ιστορία του συγγραφέα, και εμπνέεται άμεσα από σημαντικά ιστορικά γεγονότα της Ιαπωνίας έχει ως εξής.

Ο αξιωματικός του Ιαπωνικού στρατού Shinji Takeyama μαθαίνει πως φίλοι και σύντροφοι του αξιωματικοί, συμμετείχαν το προηγούμενο βράδυ σε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα κατά της κυβέρνησης, το οποίο καταδίκασε και ο αυτοκράτορας και πως ο ίδιος έχει τοποθετηθεί στην υπεύθυνη να εκτελέσει τους συλληφθέντες στασιαστές ομάδα. Παρ’ ότι ο ίδιος πρόσκειται φιλικά στον σκοπό των στασιαστών, έχει ορκιστεί υπακοή στον αυτοκράτορα. Αυτό δημιουργεί ένα τεράστιο δίλημμα το οποίο μη δυνάμενος να επιλύσει με κανένα άλλο τρόπο αποφασίζει να αυτοκτονήσει με τον παραδοσιακό τρόπο των σαμουράι. Αναφέρει την απόφαση του στην αγαπημένη του γυναίκα, η οποία αμέσως εκφράζει την θέληση της να τον συνοδεύσει στην πράξη του.  Αφού περνούν ένα βράδυ κάνοντας έρωτα προχωρούν στην τελική πράξη πρώτα αυτός και μετά από λίγο η γυναίκα του.

Το ιστορικό



Στις 28 Φεβρουαρίου του 1936 πραγματοποιήθηκε μια αποτυχημένη απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος, η οποία σημάδεψε την σύγχρονη Ιαπωνική ιστορία και διαμόρφωσε μεγάλο μέρος της μετέπειτα πορείας της. Η εν πολλοίς στρατικοκρατούμενη Ιαπωνική κοινωνία παρέπαιε μετά τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 20 και της ανικανότητας να περάσει το μεταβατικό στάδιο στο οποίο βρίσκονταν τότε. Στους κόλπους του στρατού υπήρχαν δύο κύριες ιδεολογικές ομάδες οι Kodo-Ha (Ο δρόμος του αυτοκράτορα) και οι Tosei-Ha (ομάδα ελέγχου), οι οποίες αντιμάχονταν για την επικράτηση. Οι πρώτοι, αποτελούνταν από λαϊκά φτωχά στρώματα, σε μεγάλο βαθμό παραδοσιοκράτες (εμφανές και από την σύνδεση με το αυτοκρατορικό ιδεώδες, όπως φανερώνει το όνομα) και εμπνέονταν από τον ιδιότυπο σοσιαλισμό (της εποχής, αργότερα κατατάσσεται στον εθνικισμό/φασισμό, όπως σε πολλές περιπτώσεις άλλων χωρών) του Kita Ikki. Αυτοί κατηγορούσαν για την φτώχια τους και στρέφονταν ενάντια στην ας πούμε υψηλή αστική τάξη της εποχής, την οποία αντιπροσώπευαν κοινοπραξίες επιχειρήσεων οι οποίες είχαν υπό τον έλεγχο τους το μεγαλύτερο μέρος της γης και σε συνδυασμό με τους φιλελεύθερους και δυτικότροπους πολιτικούς θεωρούνταν υπεύθυνη για τα δεινά της Ιαπωνικής κοινωνίας. Στα γραπτά του ο Kita Ikki υποστήριζε την ανάγκη δημιουργίας μιας σοσιαλιστικής πολιτικής εξισορρόπησης των αδικιών και θεωρούσε απαραίτητη την στρατιωτική επέκταση της Ιαπωνίας στην απέναντι Ασία (Κίνα, Κορέα κτλ) ώστε υπό την Ιαπωνική ηγεσία να εκδιωχθούν οι καπιταλιστές Δυτικοί. Ήταν οπαδός μιας από τα πάνω σοσιαλιστικής  μεταρρύθμισης (εξ’ ού και κατατάσσεται σήμερα στους πρόδρομους του Ιαπωνικού φασισμού αν καταλαβαίνω καλά), στα πρότυπα …. Μιας Πλατωνικής πολιτείας! (μάλιστα παραλλήλιζε τις Πλατωνικές πολιτικές ιδέες με αυτές του πιο σημαντικού μετά τον ίδιο τον Κουνφούκιο, Κουνφουκιανιστή του Μένκιου, Meng-Zi ή Meng-Tzu στα κινέζικα).




Το αντίπαλο στρατόπεδο, το πιο «ορθολογικό» κατά τα σημερινά μας πρότυπα, επίσης καλόβλεπε μια εισβολή στην Κίνα για την επίλυση των προβλημάτων της Ιαπωνίας αλλά ήταν «μοντερνιστές» ήθελαν να τελειώνουν με ότι απομεινάρι της φαιουδαλικής Ιαπωνίας υπήρχε, όπως ο κώδικας των σαμουράι, ή bushido, με την λατρεία του αυτοκράτορα κτλ, και φάνταζαν φιλοδυτικοί, εκσυγχρονιστές και φιλελευθεροκαπιταλιστές (με νερωμένο το κρασί οι όροι για την εποχή). Το ωραίο της υπόθεσης είναι πως κύριος εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος –στον στρατό-  ήταν ο Kingoro Hashimot, αρχηγός της μυστικής αστυνομίας στον οποίο αποδίδεται η επιτυχής αντιμετώπιση του πραξικοπήματος των Kodo-Ha, ο οποίος αργότερα το 1937 παραλίγο να ξεκινήσει μόνος του τον 2ο παγκόσμιο, όταν επιτέθηκε σε Αμερικάνικα και Αγγλικά πλοία στην Κίνα και ιδεολογικά-στρατιωτικά ο στρατηγός Hideki Tojo, υπεύθυνος για το Perl Harbor, ο οποίος αργότερα δικάστηκε για εγκλήματα πολέμου (ένας ιδεολογικός χαμός δηλαδή).

Το πραξικόπημα

Δεν είχα καμία όρεξη για  ήττα - πόσο μάλλον για νίκη - χωρίς μάχη.

Στις 28 Φεβρουαρίου του 1936, λοιπόν, νεαροί αξιωματικοί του «δρόμου του αυτοκράτορα» προχώρησαν σε στοχευμένες δολοφονίες πολιτικών και κατέλαβαν με επιτυχία αρκετά κυβερνητικά κτήρια. Έχοντας την πεποίθηση πως οι ιδέες τους έβρισκαν σύμφωνο το μεγαλύτερο μέρος του στρατού (αν όχι της κοινωνίας), περίμεναν πως μετά από αυτές τις πρώτες κινήσεις οι ανώτεροι αξιωματικοί θα αναλάμβαναν την πρωτοβουλία, όμως, δυστυχώς για αυτούς κάτι τέτοιο δεν συνέβη και μάλιστα ο ίδιος ο αυτοκράτορας, στο όνομα του οποίου λειτουργούσαν όπως πίστευαν, καταδίκασε τις ενέργειες τους οι οποίες στρέφονταν εναντίον της «πολιτικής βάσης της χώρας» και το πραξικόπημα καταπνίχτηκε αφήνοντας ως μόνο και νικητήριο στρατιωτικό/ιδεολογικό πόλο την «ομάδα ελέγχου» με τα γνωστά συνεπακόλουθα στην Ιαπωνική ιστορία.
Από αυτό το κοινωνικό-πολιτικό ιστορικό πλέγμα εμπνέεται λοιπόν η ιστορία (και η ταινία) του Μίσιμα, ο οποίος προφανώς και ταυτίζεται ιδεολογικά με τους στασιαστές. Όπως μάλιστα ο ίδιος είχε γράψει σχολιάζοντας την ταινία.
«Σίγουρα, κάποιος θεός πέθανε, όταν το Ni Ni Roku* περιστατικό απέτυχε.»

* κατά κυριολεξία 26 Φεβρουαρίου. Niniroku Jiken 26/2 περιστατικό

Μια αφορμή;




Οι Ιάπωνες σήμερα σκέφτονται τα χρήματα, μόνο τα χρήματα: Πού είναι το εθνικό μας πνεύμα σήμερα; Η Jieitai (Ιαπωνική δύναμη αυτοπροστασίας  εδάφους - ο στρατός της Ιαπωνίας στην πραγματικότητα) πρέπει να είναι η ψυχή της Ιαπωνίας. ... Το έθνος δεν έχει κανένα πνευματικό θεμέλιο. Αυτός είναι ο λόγος που δεν συμφωνείτε μαζί μου. Εσείς απλά θα είστε μισθοφόροι των Αμερικάνων. Εκεί είστε στον μικρό κόσμο σας. Δεν κάνετε τίποτε για την Ιαπωνία.

Και ο χρόνος, όμως, κατά τον οποίο γράφεται η ιστορία, η οποία πρωτοεκδόθηκε το 1961 δεν είναι άσχετος καθώς τέλη του 60 υπογραφόταν μεταξύ Ιαπωνίας και Αμερικής η επικαιροποίηση μιας συνθήκης γνωστής (στην Ιαπωνία) ως Anpo, η «συνθήκη για την αμοιβαία συνεργασία και ασφάλεια μεταξύ της Ιαπωνίας και της Αμερικής, η οποία επέτρεπε μεταξύ άλλων στην Αμερική να επεμβαίνει ακόμα και στα εσωτερικά της Ιαπωνίας, να διατηρεί στρατιωτικές βάσεις κτλ (ως ουδέποτε καταργηθείσα η συνθήκη ισχύει ακόμη). Αυτό το γεγονός ήταν ένα αρκετά καθοριστικό σημείο και για την ολοένα αυξανόμενη τάση προς τον εθνικισμό του Μίσιμα καθώς και σημαδιακή για το τέλος του όπως θα δούμε.

Πρόβα θανάτου
... Χαιρετίζω τον Αυτοκράτορα. Ζήτω ο αυτοκράτορας! *2   …. Νομίζω πως ούτε που με άκουσαν… *3

Στις 25 Νοεμβρίου του 1970 ο Mishima Μαζί με μια μικρή ομάδα από έμπιστους του, μέλη της Tatenokai (εταιρία "ασπίς"), την οποία είχε ιδρύσει το 68 σαν παραστρατιωτική οργάνωση στους κόλπους του Ιαπωνικού στρατού (GSDF που λέγαμε πρίν), με σκοπό την επαναφορά των παραδοσιακών αξιών του Bushido, επισκεύτηκαν ένα στρατόπεδο με σκοπό να δούν τον διοικητή. Αφού τον έδεσαν ταμπουρώθηκαν στο γραφείο θέλοντας να διατυπώσουν ένα πολιτικό μανιφέστο το οποίο θεωρητικά στόχευε στην γέννηση ενός πραξικοπήματος (στην πραγματικότητα οι περισσότεροι αναλυτές πιστεύουν πως όλος ο σχεδιασμός αποσκοπούσε και μόνο στην τελική πράξη τελετουργικής αυτοκτονίας του Μίσιμα). Ο Μίσιμα βγήκε στο μπαλκόνι να κάνει το διάγγελμα του. Αντιμετώπισε την χλεύη και την αδιαφορία. Χαιρετίζοντας τον αυτοκράτορα (το αθάνατο πνεύμα της παραδοσιακής Ιαπωνίας) εισήλθε μέσα στο γραφείο όπου και έκανε seppuku. Είχαν προηγηθεί αρκετές πρόβες θανάτου, φανταστικές μέσα από τα γραπτά του, αντικατοπτρισμένες σε στυλιστικές φωτογραφίες, σωματοποιημένες κινηματογραφικά με τον «Πατριωτισμό». Τελικά κατάφερε να φύγει όπως πάντα ήθελε «θέλω να κάνω την ζωή μου ένα ποίημα».



Μπορεί η ζωή του να ήταν ένα ποίημα θανάτου και σίγουρα θα βρούμε πολλές αναλύσεις για τον περίεργο αυτό Ιάπωνα, οι οποίες θίγουν ακριβώς αυτές τις σκοτεινές πτυχές του. Μαζοχιστής, ταραγμένα παιδικά χρόνια που του άφησαν κουσούρια, φασίστας, ομοφυλόφιλος, νάρκισσος, ψώνιο και άλλα πολλά*4. Όλα αυτά συμπυκνώνονται και «διαβάζονται» καθώς παρακολουθούμε τον «Πατριωτισμό» του σύμφωνα με τους «ειδικούς» .


Δεν ξέρω αλήθεια, ίσως απλώς τελικά να ήθελε να μας πεί πως ο πατριωτισμός είναι:

Να είσαι ερωτευμένος με την ζωή και την ομορφιά
Να αγαπάς την πατρίδα σου
Να σέβεσαι τους θεσμούς
Να μην προδίδεις τους φίλους
Να ακολουθείς την παράδοση
Να μην φοβάσαι να πεθάνεις «όμορφα»
Να ζείς και να πεθαίνεις σαν ποίημα.


Δεν ξέρω, αλήθεια,  δείτε την ταινία μικρού μήκους και σκεφτείτε μόνοι σας.



1: Το Jisei ή «ποίημα θανάτου» του Mishima
2: Ο Μίσιμα ήταν πάντα μισητός για τους αριστεριστές λόγω των απόψεών του. Κατάφερε όμως να γίνει μισητός και στους εθνικιστές όταν αποκήρυξε τον αυτοκράτορα,  - παρά αυτά τα τελευταία λόγια του - όταν ο τελευταίος μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο παραιτήθηκε της αξίωσης να θεωρείται ως έχον θεική υπόσταση. Τότε ο Μίσιμα του καταλόγισε πως αφού δεν είχε θειική υπόσταση (και άρα δεν ενσάρκωνε το πνεύμα της ιαπωνίας) θα έπρεπε να ζητήσει προσωπικά συγγνώμη για όλους τους νεκρούς του 2ου παγκοσμίου οι οποίοι πέθαναν θεωρώντας τον «θεο». ΥΓ. Όσες φορές προσπαθώ να εξηγήσω μια τέτοια αντίληψη στους περισσότερους σημερινούς συνανθρώπους μου καταλήγω «μεταφορικώς» να θέλω να αυτοκτονήσω και εγώ….
3: Τα υποτιθέμενα τελευταία λόγια του πριν την τελετουργική αυτοκτονία.
4: Κάποια απο τα κείμενα που διάβασα και έχω υπόψη
http://www.criterionconfessions.com/2008/06/patriotism-433.html
http://wolcottwheeler2.blogspot.co.uk/2007/03/yukio-mishimas-patriotism-japanese.html
http://www.criterion.com/current/posts/517
http://planetpeschel.com/wp/2011/11/yukio-mishimas-last-act-1970/
http://anotherlostshark.com/2010/01/08/yukio-mishima-and-the-poetry-of-death/

Μια αγγλική μετάφραση της ιστορίας βρίσκεται εδώ

Δεν υπάρχουν σχόλια: