Δημοσιεύτηκε στο ένθετο περιοδικό του Ελ.Τύπου "Φαινόμενα"
το παρόν χωρίς την επιμέλεια οπότε θα υπάρχουν λάθη.
Έλληνες και Ινδοί. Πύρ και αποθέωση
Δεν υπάρχει καμία χώρα, εκτός ανάμεσα στους Έλληνες, όπου αυτές οι δύο ομάδες, Βραχμάνες και ασκητές, δεν βρίσκονται. Και δεν υπάρχει καμία χώρα στην οποία οι άνθρωποι να μην αφιερώνονται σε κάποια θρησκεία.
Εδίκτο του Ασόκα nb13
Από τα Ινδικά του Κτησία (5ος αιώνας πκχ) και τον Ηρόδοτο έως τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου και τα Ελληνιστικά Βασίλεια, τον
Μέναδρο τον Σωτήρα και τον
Ασόκα οι σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Ινδών, δύο λαών με ομολογουμένως τεράστια σημασία στον παγκόσμιο πολιτισμό πάνε πολύ πίσω και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποτέλεσαν έναν δίαυλο επικοινωνίας της δύσης με την Ανατολή και μεταφοράς ιδεών από την μία κατεύθυνση προς την άλλη. Με επίκεντρο την Βακτριανή η Ελληνική τέχνη και φιλοσοφία επηρέασαν την Ινδική θρησκεία και φιλοσοφία, οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή (και ίσως σε κάποια σημεία διαμόρφωσαν)με τον Βουδισμό και τις άλλες παραδοσιακές πρακτικές των Ινδών, σχολίασαν τους Βραχμάνους αντάλλαξαν και ενσωμάτωσαν. Οι σχέσεις αυτές είναι αρκετά καλά μελετημένες και ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να ασχοληθεί με το ζήτημα
(1) . Υπάρχουν, όμως, και μερικές ιστορίες οι οποίες συνήθως διαφεύγουν της προσοχής αν και μπορεί να μας οδηγήσουν στα ενδιαφέροντα μονοπάτια που ανοίξανε οι παραπάνω σχέσεις.
 |
Το δίγλωσσο εδίκτο του βασιλέα των Ινδών,
Ασόκα από το Κανταχάρ |
δέκα ἐτῶν πληρη[....]ων βασι[λ]εὺς
Πιοδασσης εὐσέβεια[ν (2) ἔδ]ε[ι]ξεν τοῖς ἀνθρώποις, καὶ ἀπὸ τούτου εὐσεβεστέρους
τοὺς ἀνθρώπους ἐποίησεν καὶ πάντα
εὐθηνεῖ κατὰ πᾶσαν γῆν• καὶ ἀπέχεται
βασιλεὺς τῶν ἐμψύχων καὶ οἱ λοιποὶ δὲ εἲ τινες ἀκρατεῖς πέπαυνται τῆς ἀκρασίας κατὰ δύναμιν, καὶ ἐνήκοοι πατρὶ καὶ μητρὶ καὶ τῶν πρεσβυτέρων παρὰ τὰ πρότερον καὶ τοῦ λοιποῦ λῶιον καὶ ἄμεινον κατὰ πάντα ταῦτα ποιοῦντες διάξουσιν.
Το μνήμα του Ινδού
…συνήν δε, ως φήσι, και ο Αθήνησι κατακαύσας εαυτόν. ποιείν δε τούτο τους μεν επί κακοπραγία ζητούντας απαλλαγήν των παρόντων, τους δ' επ ευπραγία ζητούντας απαλλαγήν των παρόντων, τους δ' επ ευπραγία, καθάπερ τούτον. άπαντα γαρ κατά γνώμην πράξαντα μέχρι νυν απιέναι δείν, μη τι των αβουλήτων χρονίζοντι συμπέσοι. και δη και γελώντα αλέσθαι γυμνόν λιπ' αληλιμμένον εν περιζώματι επι την πυράν. επιγεγράφθαι δε των τάφω… Στράβων Γεωγραφικά 15.1.73.17-26
Ο Στράβων και αργότερα ο Δίων ο Κάσσιος μας μεταφέρουν
(3) μια τέτοια ιστορία συνάντησης των δύο πολιτισμών
(4). Μας λένε πως την εποχή που βασίλευε στην Ρώμη ο πρώτος αυτοκράτορας, ο Αύγουστος κι ενώ αυτός βρισκόταν μετά από περιοδεία στις ανατολικές επαρχίες στην Σάμο
(5) (21/20 πκχ), κατέφτασε μια πρεσβεία Ινδών να τον συναντήσει, σταλμένη από τον βασιλιά Πόρο ή Πανδίωνα
(7). Αυτοί μετέφεραν μια γραμμένη στα Ελληνικά επιστολή από τον Ινδό βασιλιά όπου αναφερόταν πως ο Ινδός μονάρχης, άρχοντας ο ίδιος 600 βασιλιάδων επιθυμούσε την φιλία του Ρωμαίου αυτοκράτορα και την σύναψη διπλωματικών σχέσεων. Οι απεσταλμένοι έφερναν και πολλά θαυμαστά δώρα τα οποία παρουσίασαν οκτώ γυμνοί στολισμένοι υπηρέτες και έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση. Μεγάλες έχιδνες (κόμπρες) αλλά και ένα φίδι με μήκος 10 πήχεις
(8), μια τεράστια ποταμίσια χελώνα και ένα μεγάλο πουλί (πέρδικα μας λέει ο Στράβων) όσο ένας γύπας. Ίσως και τίγρεις αν πιστέψουμε τον Δίωνα. Το πιο εντυπωσιακό όμως ήταν ένα παιδί χωρίς χέρια το οποίο ομοίαζε με Ερμαϊκή στήλη, και που μπορούσε να κάνει τα πάντα μόνο με τα πόδια του, μέχρι και να τοξεύει ή να σαλπίζει. Η πρεσβεία, όμως, είχε υποστεί και απώλειες στο μακρύ και δύσκολο ταξίδι μέχρι να φτάσει στα εδάφη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Από τους πολλούς επίσημους πρεσβευτές που ξεκίνησαν μόνο τρεις είχαν καταφέρει να φτάσουν. Ό ένας από αυτούς μάλιστα όταν η αποστολή μαζί με τον Αύγουστο φτάσαν στην Αθήνα αλήφθηκε με λίπος και πέφτοντας στην φωτιά αυτοκτόνησε όπως μας γράφει ο Στράβων. Οι Αθηναίοι μάλιστα του αφιέρωσαν μια χαρακτηριστική ταφική επιγραφή φημισμένη την εποχή της ως το σήμα του Ινδού. Αυτή έγραφε :
…Ζαρμανοχήγάς (9) Ινδός απο Βαργόσης κατά τα πάτρια Ινδών έθη εαυτόν απαθανατίσας κείται. Στράβων 15.1.4-73
Και εμμέσως συμπεραίνουμε πως οι Έλληνες της εποχής θεωρούσαν μια τέτοια πρακτική χαρακτηριστική των Ινδικών εθίμων, χωρίς όμως να γνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους οι Ινδοί έπρατταν κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο Στράβων και ο Δίων δίνουν διάφορες ερμηνείες για το γεγονός, είτε πως ο Ινδός ήταν ήδη άρρωστος και θα πέθαινε, είτε πως η πρακτική αυτή συνηθίζονταν στα βαθιά γεράματα. Ο Δίων προσθέτει και άλλες εκδοχές όπως για παράδειγμα πως ο Ινδός ήθελε να εντυπωσιάσει με αυτή του την πράξη κάνοντας επίδειξη, τους Αθηναίους. Και αυτός όμως αποδίδει την πρακτική στον «πάτριο νόμο».
...τούτο πολλοίς έτεσιν ύστερον άλλος Ινδός εν Αθήναις Καίσαρι συνών εποίησε, και δεικνύεται μέχρι νυν το μνημείον, Ινδού προσαγορευόμενον. Πλούταρχος, Βίος Αλεξάνδρου.
Η ταφική επιγραφή φαίνεται πως υπήρχε ακόμα την εποχή του Πλουτάρχου, ο οποίος και την αναφέρει και φαντάζει λίγο περίεργο οι Αθηναίοι της εποχής να έφτιαξαν και να συντηρούσαν ένα μνημείο σε έναν ξένο ο οποίος μόνο για λόγους επίδειξης κάηκε ζωντανός στην πυρά.
Ο Κάλανος, ένας Rishi στην αυλή του Αλέξανδρου
Ο Πλούταρχος μάλιστα αναφέρεται στο γεγονός παρομοιάζοντας το με ένα άλλο αντίστοιχο περιστατικό της εποχής του Αλεξάνδρου το οποίο περιγράφει και συμφωνεί με την αντίληψη πως αυτή ήταν μια πρακτική την οποία ακολουθούσαν κάποιοι(;) Ινδοί στα τέλος της ζωής τους
(10). Το περιστατικό αυτό αφορά την περίπτωση του Κάλανου
(11) ενός Ινδού σοφού τον οποίο είχε συναντήσει ο Αλέξανδρος και εντυπωσιασμένος από την σοφία του τον είχε προσκαλέσει να τον συνοδεύει ως δάσκαλος του. Ο Κάλανος ήταν ένας Ρίσι (Rishi)
(12), και όντας μεγάλης ηλικίας, μετά από την ταλαιπωρία του ταξιδιού στην Περσία αποφάσισε στα 73 του να θέσει τέλος στην ζωή του οικειοθελώς. Παρά τις αντιδράσεις του Αλέξανδρου ο Κάλανος ζήτησε να φτιαχτεί μια νεκρική πυρά (το οποίο έργο επιτέλεσε ο Πτολεμαίος) και λέγεται πως αφού στολίστηκε με λουλούδια και μοίρασε όλα τα δώρα που του είχε δώσει ο Αλέξανδρος στον λαό που τον συνόδευσε, ξάπλωσε πάνω στην φωτιά και κάηκε ζωντανός χωρίς καν να κουνηθεί ή να φωνάξει. Ήταν το 323 π.χ στην Σούσα. Μάλιστα πριν αποχωριστεί από τον Αλέξανδρο, ο οποίος δεν ήταν εκεί όταν τελικά ο Ινδός πέθανε, λέγεται πως του είπε πως θα συναντιόνταν ξανά στην Βαβυλώνα. Το ίδιο χρόνο πέθανε και ο μεγάλος στρατηλάτης στο σημείο "συνάντησης".
Ο Λουκιανός γράφει
…ουκ αιδή, ταλάντατε, τοις αυτοίς, οις και αυτός εάλως, τούτοις και Περεγρίνον διασύρων;
Σχόλια στον Λουκιανό
Υπήρξε, όμως, λίγο αργότερα και μια ιδιαίτερη περίπτωση ενός Έλληνα φιλοσόφου, ο οποίος έπραξε κατά παρόμοιο τρόπο χρησιμοποιώντας μια πυρά για να πεθάνει και θύμισε σε πολλούς τις προηγούμενες περιπτώσεις. Πρόκειται φυσικά για τον Περεγρίνο Πρωτέα, ο οποίος μας είναι κατά κύριο λόγο γνωστός από το σύγγραμμα του Λουκιανού «
περί της Περεγρίνου τελευτής». Ο Λουκιανός βέβαια ως συνήθιζε και με άλλες ιδιαίτερες περιπτώσεις και συνεπής στο ύφος του, εξοντώνει καυστικά, χλευάζοντας, λοιδορώντας και απομυθοποιώντας τον Περεγρίνο, παρουσιάζοντας μια καρικατούρα φιλοσόφου, με την οποία μάλλον αρκετοί στην εποχή του δεν θα συμφωνούσαν
(14). Πάρ’ αυτά πολλά από τα βιογραφικά στοιχεία που μας δίνει και η γενικότερη πορεία της ζωής του Περεγρίνου θεωρούνται αρκετά αληθείς από τους περισσότερους μελετητές.
Περεγρίνος Πρωτεύς
Ο Περεγρίνος, ο οποίος ήθελε να τον φωνάζουν Πρωτέα, γεννήθηκε το 95 κχ στο Πάριον της Μυσίας (κοντά στον Ελλήσποντο) και σε μικρή ηλικία αναγκάστηκε να φύγει από την πόλη του καθώς θεωρήθηκε ύποπτος πατροκτονίας. Οι περιπλανήσεις του τον έφεραν στην Συρία όπου ήρθε σε επαφή με κάποιες πρωτοχριστιανικές αιρέσεις πιθανότατα
Εσσαίων και
Εβιωνιτών (15). Κατά τον Λουκιανό, γρήγορα ανελίχθηκε στην ιεραρχία τους και παραλίγο μάλιστα να «μαρτυρήσει»
(16). Όπως οι περισσότεροι, μάλλον την γλύτωσε αφού ο διοικητής της Συρίας τον άφησε ελεύθερο. Παρ’ ότι, όμως, κατά την περίοδο της φυλάκισης του οι πρωτοχριστιανοί τον βοήθησαν πολύ αυτός φαίνεται πως τελικά ασπάστηκε την Κυνική φιλοσοφία. Έτσι παρ’ ότι για αρκετό διάστημα διατήρησε καλές σχέσεις με αυτούς, επέστρεψε στην πατρίδα του όπου και αποποιήθηκε της περιουσίας του την οποία μοίρασε στον λαό και συνέχισε τις περιπλανήσεις του. Σε κάποιο σημείο φαίνεται πως κάτι έκανε και οι πρωτοχριστιανοί τον έδιωξαν από τις τάξεις τους, έτσι τον βρίσκουμε να καταλήγει στην Αίγυπτο όπου μαθήτευσε στον πολύ γνωστό Κυνικό φιλόσοφο της εποχής, τον
Αγαθόβουλο (17). Μετά από αυτή την μαθητεία επισκέφτηκε την Ρώμη όπου επιδόθηκε σε σειρά ενεργειών εξύβρισης και φραστικές επιθέσεις εναντίων των αρχών, με τις οποίες πράξεις ναι μεν κινδύνεψε αλλά τελικά κέρδισε ένα σημαντικό αριθμό οπαδών. Από εκεί κατέφυγε στην Ήλιδα
(18) και χωρίς να αποκτήσει κάποια αυτοσυγκράτηση συνέχισε τις αντί-ρωμαϊκές επιθέσεις, φτάνοντας μέχρι το σημείο να διαλέξει ως στόχο τον Ηρώδη τον Αττικό κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων (του 153 ή του 157). Μάλιστα για να σωθεί αυτή την φορά προσέπεσε ικέτης στον βωμό του Διός. Για μερικά χρόνια φαίνεται πως χαλάρωσε την επιθετική του πολιτική και αφοσιώθηκε στην διδασκαλία και σπουδή της φιλοσοφίας στην Αθήνα καταφέρνοντας να κερδίσει αρκετούς μαθητές και εκεί. Το 161, όμως, πάλι κατά την περίοδο των Ολυμπιακών αγώνων προέβει σε μια εξαιρετικά ασυνήθιστη πράξη ανακοινώνοντας πως στους επόμενους αγώνες θα έδινε τέλος στην ζωή του καιόμενος σε πυρά.
Βάζοντας χρυσή κορώνα σε μια χρυσή ζωή
… Έφη γαρ βούλεσθαι χρυσώ βίω χρυσήν κορώνην επιθείναι. χρήναι γαρ τον Ηρακλείως βεβιωκότα Ηρακλείως αποθανείν και αναμιχθήναι τω αιθέρι. "Και οφελήσαι," έφη, "βούλομαι τους ανθρώπους δείξας αυτούς ον χρη τρόπον θανάτου καταφρονείν. πάντας ουν δει μοι τους ανθρώπους Φιλοκτήτας γενέσθαι." οι μεν ουν ανοητότεροι των ανθρώπων εδάκρυον και εβόων "Ζώζου τοις ¨Ελλησιν,…" Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής»
 |
| Munich 2360, Attic red figure pelike, c. 410 B.C. |
Ήθελε ακολουθώντας το παράδειγμα του Ηρακλή να δώσει με την πυρά τέλος στην ζωή του έτσι ώστε να «αναμιχθεί με τον αιθέρα», προφανώς σε μια προσπάθεια αποθέωσης του. Ήθελε οι άλλοι άνθρωποι να γίνουν με το παράδειγμα του, το αντίστοιχο του Φιλοκτήτη για τον Ηρακλή
(19). Φυσικά η αναφορά είναι στον θάνατο και την αποθέωση του Ηρακλή, ο οποίος κατά τον γνωστό μύθο, έχοντας δηλητηριαστεί από το αίμα του Νέσσου, ανέβηκε στην κορυφή της Οίτης και αφού άναψε μια μεγάλη πυρά έπεσε μέσα. Ο Δίας, όμως, αναγνωρίζοντας τους άθλους του μεγαλύτερου των ημιθέων, τον ανέβασε στον Όλυμπο να κατοικεί με τους θεούς.
…αποθέμενος την πηράν και το τριβώνιον και το Ηράκλειον εκείνο ρόπαλον, 'εστη εν οθόνη ρυπώση ακριβώς. είτα ήτει λιβανωτόν, ως επιβάλοι επο το πύρ, και αναδόντος τινός επέβαλεν τε και είπεν ες την μεσημβρίαν αποβλέπων - και γαρ και τουτ' αυτό προς την τραγωδίαν ην, η μεσημβρία -"Δαίμονες μητρώοι και πατρώοι, δέξασθέ με ευμενείς." Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής» 36
Και πράγματι όταν ήρθε ο χρόνος έπραξε κατά πως είχε ανακοινώσει. Την τελευταία ημέρα των Ολυμπιακών αγώνων του 165 έφτιαξε μια πυρά περίπου τρία χιλιόμετρα από το στάδιο της Ολυμπίας, εναπόθεσε δίπλα τον τρίβωνα και το ρόπαλο του και αφού έριξε λιβάνι στην πυρά έπεσε μέσα και την άφησε να τον καταναλώσει, προσευχόμενος στους μητρώους και πατρώους Δαίμονες να τον δεχτούν ευμενείς
(20).
Έλληνες και Ινδοί
 |
| Βούδας με τον Ηρακλή προστάτη |
Ταύτα δε βούλεται Λουκιανός ληρείν, Βραχμάνας μεν εκόντας και καρτερικώτατα αποφαίνων πυρπολείσθαι, Περεγρίνον δε ου πάντη κατά το εκούσιον αλλά και προς ανάγκην, ει γε το άφυκτον εαυτώ περιποιείται το απο της φλόγος. Σχόλια στον Λουκιανό
…Επίκτητος και Ευγράτης και Περεγρίνος ο εαυτόν εμπρήσας κατά μίμησιν Καλανού Βραχμάνος του κατά Αλέξανδρον τον Μακεδόνα γυμνοσοφιστού. Γεώργιος Σύγγελος μοναχός – Χρονικόν. 429.6-7
Η ομοιότητα αυτής της πράξης με τις αντίστοιχες των προαναφερθέντων Ινδών, δεν διέφυγε της προσοχής ούτε του Λουκιανού ούτε άλλων σχολιαστών και συγγραφέων. Χρησιμοποιήθηκε μέχρι και από τους πολύ μετέπειτα χριστιανούς, στηριζόμενοι βέβαια στο έργο του Λουκιανού, ως δείγμα ανοησίας και ως ευκαιρία απολογητικής καταδίκης της ειδωλολατρίας. Ο Λουκιανός μάλιστα, θέλοντας να μειώσει ακόμα περισσότερο τον Περεγρίνο αντιδιαστέλει τις τελευταίες του στιγμές με τις αντίστοιχες των βραχμάνων γυμνοσοφιστών, οι οποίοι εν αντιθέσει με αυτόν υπέμεναν καλύτερα το μαρτύριο, δείχνοντας παρά την απέχθεια του προς τις φιλοσοφίες αυτές, έναν σεβασμό προς τους Ινδούς, ίσως για να μειώσει ακόμα περισσότερο τον Περεγρίνο.
Ομοιότητες και διαφορές
...άλλως τε ο μεν Ηρακλής, είπερ άρα και ετόλμησεν τι τιούτο, υπό νόσου αυτό έδρασεν, υπό του Κενταύρειου αίματος, ώς φησιν ή τραγωδία, κατεσθιόμενος. ούτος δε τίνος αιτίας ένεκεν εμβάλλει φέρων εαυτόν εις το πυρ; νη Δί, όπως την καρτερίαν επιδείξηται καθάπερ οι Βραχμάνες. εκείνοις γαρ αυτόν ηξίου Θεαγένης εικάζειν, ώσπερ ουκ ενόν και εν Ινδοίς είναι τινας μωρούς και κενοδόξους ανθρώπους. όμως δ' ου Αλεξάνδρου κυβερνήτης ιδων Κάλανον καόνενόν φήσιν, αλλ' επειδάν νήσωσι, πλησίον παραστάντες ακίνητοι ανέχονται παροπτώμενοι, ειτ' επιβάντες κατά σχήμα καίονται, ουδ' όσον ολίγον εντρέψαντες της κατακλίσεως. Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής» 25
Σύμφωνα με την παρουσίαση του Λουκιανού η ιστορία του Περεγρίνου έχει και αυτή χαρακτηριστικά, επίδειξιομανίας επιβεβαιώνοντας αυτήν την ανάγνωση των Ινδικών αντίστοιχων πράξεων από τον Στράβωνα και τον Δίωνα οι οποίοι προσπαθούν να δώσουν επίσης ορθολογικές απαντήσεις για πράξεις οι οποίες στα μάτια των περισσοτέρων Ελλήνων δεν είχαν κανένα νόημα. Παρά, όμως, την εμφανώς αρνητική αντιμετώπιση προς τον Περεγρίνο στην ιστορία, ο Λουκιανός φαίνεται να απηχεί αυτήν την κοινή Ελληνική αντίληψη, όταν στο προηγούμενο απόσπασμα , αντιδιαστέλοντας τις δύο πράξεις, αναφέρει πως ο Ηρακλής, στον οποίο ο Περεγρίνος ήθελε να ομοιάσει, δεν προετοίμασε επιμελώς, ούτε επέλεξε οικειοθελώς να πέσει στην πυρά, αλλά το έπραξε υπό το βάρος των αφόρητων πόνων τους οποίους του είχε προκαλέσει η δηλητηρίαση με τον ματωμένο χιτώνα του Νέσσου. Έτσι ο Ηρακλής προέβει σε μια πράξη ευθανασίας για να γλυτώσει από τους αφόρητους πόνους (κατανοητό στους Έλληνες) ενώ ο Περεγρίνος ή και οι Ινδοί πράττοντας κάτι τέτοιο οικειοθελώς δεν μπορεί παρά να ήταν θύματα των λάθος αντιλήψεων τους (21), της επιδειξιομανίας τους ή της μαζοχιστικής αγάπης προς το μαρτύριο (22) (πράγματα ξένα).
Πάρ’ αυτά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε κάποια γεγονότα, όπως το ότι κάποιοι, έστω «ανόητοι», στην τελική πράξη του Περεγρίνου προσέβλεπαν κάποια σωτηρία (23), ή πως όταν αργότερα αυτός θάφτηκε στην γενέτηρά του απέκτησε ένα μνημείο στο οποίο αποδίδονταν «θαυματουργές» ιδιότητες επιβεβαιώνοντας τον Δαιμονικό χαρακτήρα στον οποίο αποσκοπούσε. Ομοίως, δεν είναι άνευ σημασίας πως ο Κάλανος έτυχε ως σοφός τέτοιας αποδοχής από τον Αλέξανδρο (24), ή πως οι Αθηναίοι διατήρησαν έναν μνημείο για τον Ζάρμαρο στον οποίο πρέπει να επιστρέψουμε καθώς στην αναφορά του Δίωνα περιλαμβάνεται ένα πολύ σημαντικό στοιχείο.
Ένας Ινδός σοφός στα Ελευσίνια
εις δ' ουν των Ινδών Ζάρμαρος, είτε δη του των σοφιστών γένους ών, και κατά τούτο υπό φιλοτιμίας, είτε και υπό του γήρως κατά τον πάτριον νόμον, είτε και ες επίδειξιν του τε Αυγούστου και των Αθηναίων (και γαρ εκείσε ήλθεν) αποιανείν εθελήσας εμυήθη τε τα τοιν θεοίν, των μυστηρίων καίπερ ούκ εν τω καθήκοντι καιρώ, ως φάσι, δια τον Αύγουστον και αυτόν μεμυημένον γενομένων, και πυρί εαυτόν ζώντα εξέδωκεν. Δίων Κάσσιος 54.9.10.2-8
Ο Δίων, λοιπόν, μας μεταφέρει πως ο Ζάρμαρος δεν αυτοπυρπολήθηκε απλά μόλις έφτασε η αντιπροσωπία στην Αθήνα, αλλά πως το έπραξε μόλις μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια μαζί με τον Αύγουστο (25). Με τον τρόπο μάλιστα που συνδυάζονται οι αναφορές, για παράδειγμα το ότι δεν υπήρχε η ειδικά φτιαγμένη νεκρική πυρά όπως στις άλλες περιπτώσεις και το ότι ο Ζάρμαρος έπρεπε πρώτα να αληφθεί με λάδι, δεν θα ήταν τραβηγμένο να υποθέσουμε πως ο Ινδός αυτοπυρπολήθηκε ακριβώς με το που μυήθηκε στα μυστήρια χρησιμοποιώντας την ιερή πυρά των Ελευσινίων.
Η απουσία ενός συμπεράσματος το οποίο να λαμβάνει υπόψη αυτό το γεγονός από τις υποθέσεις του Δίωνα ίσως κάνει εντύπωση καθώς αυτό δύναται να διαφοροποιήσει την περίπτωση του Ζάρμαρου από το προσχεδιασμένο τέλος του γέροντα Κάλανου και από την περίεργη περίπτωση του Περεγρίνου. Γιατί σύμφωνα με αυτό το στοιχείο, ο Ζάρμαρος ενδέχεται ούτε να ήταν «στην ώρα του», ούτε να ήθελε να εντυπωσιάσει ως τελευταίος εναπομείναν σοφός της αντιπροσωπίας τον Αύγουστο και τους Αθηναίους, γιατί εξάλλου να περιμένει μέχρι τότε και να μην το πράξει όταν πρωτοσυναντήθηκαν, ή μήπως ήξερε πως ο Αύγουστος σχεδίαζε να ζητήσει την τέλεση των μυστηρίων στην Αθήνα, ή γνώριζε ο Ινδός γι’ αυτά και την σημασία τους; Και οι Αθηναίοι γιατί συνδύασαν την πράξη με κάποια γενικά «πάτρια έθη» των Ινδών και διατήρησαν μνήμα για τον Ζάρμαρο.
Λύτρωση και η μοίρα των ανθρώπων
ὄλβιος, ὃς τάδ' ὄπωπεν ἐπιχθονίων ἀνθρώπων: ὃς δ' ἀτελὴς ἱερῶν ὅς τ' ἄμμορος, οὔποθ' ὁμοίων αἶσαν ἔχει φθίμενός περ ὑπὸ ζόφῳ ἠερόεντι. Ομηρικοί ύμνοι, Εις Δημήτραν, στ.480-482
Ευτυχισμένος όποιος από τους θνητούς ανθρώπους τα έχει δει
ο αμύητος όμως στα ιερά και ο αμέτοχος δεν έχει όμοια
μοίρα, ακόμα και νεκρός στο μουχλιασμένο σκότος.
Για τους Έλληνες, η μύηση στα μυστήρια διαχώριζε τους ανθρώπους και στον θάνατο καθώς οι μυημένοι είχαν διαφορετικό κλήρο ή μοίρα στο τέλος. Ομοίως για τους Ινδούς η κατάσταση της «λύτρωσης» είτε περιορισμένα πριν τον θάνατο (Moksha) ή με αυτόν (Videha mukti) διαχώριζε τους σοφούς από τους κοινούς ανθρώπους. Για τους σοφούς που βρίσκονταν πολύ κοντά στο στάδιο αυτό, είχαν δηλαδή κατορθώσει σε κάποιο σημείο της ζωής τους την κατάκτηση των μικρότερων βαθμίδων της «συνειδητότητας» (Samadhi), φαίνεται πως ήταν σύνηθης πρακτική λίγο πριν το τέλος της ζωής τους να δοκιμάσουν να περάσουν στο τελικό στάδιο ή την μεγάλη, τελική Samadhi, την Mahasamādhi μέσω της διαδικασίας αυτοπυρπόλησης η οποία θα απελευθέρωνε την ψυχή από το σώμα καθώς ο σοφός θα βρίσκονταν σε διαδικασία διαλογισμού και προετοιμασίας για αυτή την κατάσταση. Στην περίπτωση που αυτή η πράξη ήταν επιτυχής η Mahasamadhi ταυτίζεται με την Videha mukti (απελευθέρωση χωρίς το σώμα στα Σανσκριτικά), και η ψυχή ξεφεύγει δια παντός από τα δεσμά του σώματος ενώ ταυτόχρονα σύμφωνα με το δόγμα της μετεμψύχωσης δραπετεύει από τον κύκλο των γεννήσεων. Φυσικά αυτό μας θυμίζει τις ανάλογες αντιλήψεις γύρω από τα Ελληνικά Μυστήρια, όπως φανερώνεται από τα ορφικά (26) και εικάζεται και για τα Ελευσίνια. Επιπροσθέτως για την Ινδουιστική αντίληψη ακόμα και το σώμα κάποιου, ή το σήμα/τάφος κάποιου, ο οποίος επέτυχε είτε την Videha mukti (ή και Videh Mukti: απελευθέρωση με το σώμα, δηλαδή πριν το θάνατο) αποκτά θαυμαστές ιδιότητες να προσφέρει πνευματικά σε αυτούς που έρχονται σε επαφή μαζί του. Το φαινόμενο βέβαια ομοιάζει με την κατάληξη του σήματος του Περεγρίνου και δεν μπορούμε παρά να αναρωτιόμαστε για το αν συνέβαινε το ίδιο με το σήμα του Ινδού στην Αθήνα. Επίσης, δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε αν η μύηση στα Ελευσίνια ήταν αυτή που προκάλεσε στον Ζάρμαρο μια τέτοια κατάσταση συνειδητότητας, η οποία τον ώθησε να αυτοπυρποληθεί ώστε να κατακτήσει –κατά τα πάτρια των Ινδών ήθη – την τελική επιθυμητή κατάσταση κάτι που τελικά δείχνει ιδιαιτέρα πιθανό ειδικά αν αναλογιστούμε το στιγμιαίο της «φώτισης», όπως συνήθως περιγράφεται πως επιτυγχάνεται η κατάσταση σύμφωνα με τον Ινδουισμό.
Ο αβίωτος βίος
Nam mihi cum multa eximia divinaque videntur Athenae tuae peperisse atque in vitam hominum attulisse, tum nihil meilus illis mysteriis, quibus ex agresti immanique vita exculti ad humanitatem et mitigati sumus, initiaque ut appellantur ita re vera principia vitae cognovimus, neque solum cum laetitia vivendi rationem accepimus, sed etiam cum spe meliore moriendi. Κικέρων, Περί νόμων, Βιβλίο Β',36
Γιατί ανάμεσα στους εξαίρετους και πράγματι θεϊκούς θεσμούς που η Αθήνα σας έχει γεννήσει και φέρει στην ανθρωπότητα, κανένας, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι καλύτερος από αυτά τα Μυστήρια. Γιατί μέσω αυτών αποβάλαμε το βάρβαρο και άγριο τρόπο ζωής και μορφωθήκαμε και εκπολιτιστήκαμε. Και "μύησις" καθώς αποκαλείται, πράγματι μάθαμε τις απαρχές της ζωής και αποκτήσαμε τη δύναμη όχι μόνο να ζούμε ευτυχισμένοι, αλλά και να πεθαίνουμε με μια καλύτερη ελπίδα.
Παρ' όλες βέβαια τις παραπάνω ομοιότητες, είναι αναγκαία και η επισήμανση μιας τεράστιας διαφοράς, η οποία μάλλον εξηγεί, όχι μόνο την στάση του Λουκιανού έναντι του θανάτου του Περεγρίνου, ο οποίος ομοιάζει περισσότερο με πρακτική των Ινδουιστών παρά με Ελληνική (27), αλλά και τις προσπάθειες ερμηνείας εκ μέρους των Στράβωνα και Δίωνα καθώς επίσης και την επισήμανση στο εδίκτο του Ασόκα πως ανάμεσα στους Έλληνες δεν υπήρχαν τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Βραχμάνες και ασκητές. Αυτή, όπως φανερώνεται και στο παραπάνω απόσπασμα του Κικέρωνα, δεν είναι άλλη παρά η στόχευση της μύησης σε μια ευτυχισμένη ζωή στην οποία δίνεται η βαρύτητα. Η κύρια προσφορά των μυστηρίων – εν αντιθέσει, ή καλύτερα σε συνδυασμό, με τις άλλες αντιλήψεις είναι η βελτίωση του βίου. Η στόχευση είναι στην ζωή και στο σύνολο, σε μια γνώση, η οποία ανεβάζει συνολικά την ανθρωπότητα και προσφέρει τις βάσεις για την καλλιέργεια του πολιτισμού προς ωφέλεια όλων. Γι’ αυτό εξάλλου και τα Ελευσίνια, ή και τα άλλα ελληνικά μυστήρια, είναι ανοιχτά και απευθύνονται σε όλους ενώ οι Ινδοί σοφοί θεωρούνται μια παρέκβαση της συνηθισμένης ανθρώπινης κατάστασης. Αυτή η αναλογία στην Ελλάδα αντιστρέφεται και έχουμε πρακτικές, ικανές να καθιστούν σοφούς όλους όσους τις ακολουθούν. Επίσης απουσιάζει από την Ελληνική αντίληψη αυτή η εστίαση στο τέλος, στον θάνατο καθώς η μύηση στα Ελευσίνια επιφέρει σύμφωνα με τον Όμηρο τον Κικέρωνα και άλλους συγγραφείς την απαραίτητη γνώση, ώστε η ζωή να βιώνεται όπως πρέπει ωραία και το τέλος, χωρίς βίαση, όταν έρχεται η ώρα του να είναι προετοιμασμένο.
Το φώς που συνέχει την ανθρωπότητα
...τον νόμον αβίωτον τοις Έλλησι καταστήσειν τον βίον, ει μέλλοιεν κωλύεσθαι τα συνέχοντα το ανθρώπειον γένος αγιώτατα μυστήρια κατά θεσμόν εκτελείν. Ζώσιμος Ιστορία 4.3.3
Αν ισχύει η υπόθεση για τον Ζάρμαρο, τότε μπορούμε να αναγνώσουμε και υπό ένα καθαρότερο φώς γιατί ο Κικέρων θεωρεί τα μυστήρια θεσμό για όλη την ανθρωπότητα και γιατί στην ιστορία που μεταφέρει ο Ζώσιμος, ο επίσης Ρωμαίος Πραιτεξτάτος μας λέει πως αν καταργούνταν τα μυστήρια, όχι μόνο θα ήταν ο βίος αβίωτος για τους Έλληνες, αλλά και πως η ανθρωπότητα συνολικά θα έχανε ένα θεσμό, ο οποίος συνέχει το ανθρώπινο είδος. Γιατί τι μπορεί να συνέχει καλύτερα το ανθρώπινο είδος, από την αποκάλυψη μιας πανανθρώπινης αλήθειας, και η άμεση επαφή με τα θεία όντα η οποία παρά τις πολιτισμικές διαφορές δύναται να οδηγήσει λαούς τόσους διαφορετικούς μεταξύ τους, Έλληνες και Ινδούς στην μεγαλύτερη κατανόηση την οποία οι θεοί επιφύλαξαν για τους ανθρώπους. Ίσως μελετώντας τις διαφορές στις ομοιότητες μας αποκαλύπτεται και εμάς μια αιώνια ουσία.
Το αιώνιο και άσβεστο φώς των Ελευσινίων θεαίνων να μας οδηγεί όλους.
Χρήστος Πανδίων Πανόπουλος
Σημειώσεις
1. Μερικά σχετικά έργα που έχω υπόψη και χρησιμοποίησα:
Demettios Th. Vassiliades, The Greeks in India -A Survey in Philosophical Understanding, New,belhi 2000
Δημήτρης Βελισσαρόπουλος, Έλληνες και Ινδοί - Η συνάντηση δύο κόσμων, Εστία
William Woodthorpe Tarn, The Greeks in Bactria and India, Cambridge 1966
R.C.Majumdar, The classical accounts of India, Calcutta 1960
H.G.Rawlinson, The Bactrian empire under the Greek Dynasties, Bombay 1909
Frank L. Holt, Thundering Zeus - The making of Hellenistic Bactria, Berkeley 1999
ANURADHA SENEVIRATNA (ed), King Aśoka and Buddhism - Historical and Literary Studies, 1994
2. Ο Ινδουιστικός όρος dhamma γνωστότερος ως
Dharma μεταφράζεται ως ευσέβεια στην πινακίδα στα Ελληνικά.
4. δύο συμπληρωματικές αναφορές
5. Στην Αντιόχεια σύμφωνα με τον Στράβωνα
6. Κάποιοι τοποθετούν το γεγονός ένα χρόνο πριν τον θάνατο του Αυγούστου το 13κχ αλλά δεν φαίνεται να είναι σωστό
7. Το Πόρος προφανώς απηχεί το όνομα του παλαιού βασιλιά της περιοχής (Πουρουσοτάμα -
Purushottama) που αντιστάθηκε στην εισβολή του Αλεξάνδρου (έχασε στην
μάχη του Υδάσπη ποταμού) αλλά μετέπειτα διατήρησε την εξουσία του ως υποτελής των Ελλήνων. Το Πανδίων από την άλλη που μάλλον είναι πιο κοντά στην ιστορική πραγματικότητα είναι το πιθανότερο παραφθορά της μεγάλης δυναστείας Ινδών βασιλέων Παντίγια-
Pandya από το όνομα του πρώτου βασιλιά Kulasekharan Pandya που έλαβε αυτό το επίθετο από το Pandi = ταύρος.
8. 6.5 - 7.5 μέτρα περίπου
9. Ο Δίων χρησιμοποιεί μια άλλη παραφθορά για τον Ινδό. Ζάρμαρος
10. Βλ. σημ. 12
11. Υποστηρίζεται πως το όνομα είναι παραφθορά ενός ινδικού χαιρετισμού τον οποίο χρησιμοποίησε ο Ινδός στην πρώτη του συνάντηση με τους Έλληνες. Kalyana ή Kalyanamastu
12. Οι Rishi για τον Ινδουϊσμό είναι οι σοφοί που κατακτούν την
Samadhi με πρακτικές γιόγκι. Η Samadhi για τους Ινδούς ταυτίζεται πολλές φορές με το τελευταίο στάδιο ανέλιξης της συνειδητότητας (η μεγάλη Samadhi ή
Mahasamādhi ) κατά το οποίο ο σοφός έχοντας κατακτήσει την φώτιση μπορεί να αφήσει το σώμα του κάτι που συμβαίνει μια φορά και συνήθως συνδέεται με την τελική πράξη πριν το θάνατο όπου και ονομάζεται και
Videha mukti. Αυτή η κατάκτηση είναι που διαχωρίζει τον σοφό, τον γιόγκι κτλ από τον απλό άνθρωπο. Rishi θεωρούνται επίσης οι θεόπνευστοι συγγραφείς των Βεδικών κειμένων.
13. Όπως για παράδειγμα του Γλύκωνα ή του Απολλώνιου
14. ο Ρωμαίος συγγραφέας Αύλος Γέλλιος για παράδειγμα, ο οποίος παρακολουθούσε την διδασκαλία του Περεγρίνου στην Αθήνα μας λέει πως αυτός ήταν ένας αξιοπρεπής άνθρωπος με ευψυχία, από τον οποίο άκουγε πράγματα χρήσιμα και ευγενή.
"Συνήθιζε να λέει" - μας μεταφέρει ο Γέλλιος – «πως ο σοφός άνδρας δεν θα διέπραττε κάποιο αμάρτημα ακόμα και αν ήξερε πως ούτε οι θεοί ούτε οι άνθρωποι θα το μάθαιναν. Γιατί πίστευε πως πρέπει κάποιος να απέχει από τα σφάλματα, όχι από τον φόβο της τιμωρίας ή της ατίμωσης, αλλά από αγάπη στην δικαιοσύνη και την ειλικρίνεια και από ένα αίσθημα καθήκοντος.»
15. Ας σημειωθεί πως και οι δύο εξέφραζαν ασκητικές, μυστικιστικές τάσεις και πως βρισκόματε ακόμα στην εποχή όπου ο χριστιανισμός δεν έχει διαχωριστεί από τις εβραϊκές αιρέσεις στις οποίες και ανήκουν οι εν λόγω. Παρ’ αυτά η αναφορές του Λουκιανού στο έργο θεωρούνται ως εκ των πρωιμοτέρων αναφορών στον χριστιανισμό. Η εξίσου – όπως για τον Περεγρίνο – γελοιοποίηση αυτών στο έργο του Λουκιανού έκαναν τους μελλοντικούς χριστιανούς να ωρύονται κατά και των δύο, δίνοντας τους μια αρχοντική θέση στην πυρά της κόλασης, ακριβώς μετά τον ίδιο τον Σατανά, όπως φαίνεται και από την αναφορά της Σούδας στο λήμμα για τον Λουκιανό : Λουκιανός, Σαμοσατεύς, ο επικληθείς βλάσφημος [....] τελευτήσαι δε αυτόν λόγος υπό κυνών, επέι κατά της αληθείας ελύττησεν. εις γαρ τον Περεγρίνου βίον καθάπτεται του Χριστιανισμού, και αυτόν βλασφημεί τον Χριστόν ο παμμίαρος. διο και της λύττης ποινάς αρκούσας εν τω παρόντι δέδωκεν, εν δε τω μελλόντι κληρονόμος του αιωνίου πυρός μετά του Σατανά γενήσεται.Suda
17. Ξεκαρδιστικές οι αναφορές του Λουκιανού για αυτή την φάση στην ζωή του Περεγρίνου, καθώς έτρεφε μεγάλη «εκτίμηση» για τους κυνικούς της εποχής.
Και τότε ο Περεγρίνος έφυγε μακρυά για τρίτη φορά και πήγε στην Αίγυπτο να επισκεπτεί τον Αγαθόβουλο, όπου και έλαβε εξαίσια μαθήματα πάνω στον ασκητισμό, ξυρίζοντας το μισό κεφάλι του, καλύπτωντας το πρόσωπο του με λάσπη και επιδεικνύοντας αυτό που αποκαλούν "αδιαφορία" με το να υψώνει το χωρίς ντροπή μόριο του ανάμεσα σε πλήθος περαστικών, καθώς και δίνωντας και λαμβάνοντας ξυλιές στα οπίσθια με ένα ματσούκι και γενικά παίζοντας τον τσαρλατάνο με ακόμα μεγαλύτερη σοβαρότητα, με πολλούς ακόμα τρόπους. Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής» 17
18. Ελίς, η πόλη που ήλεγχε την Ολυμπία.
19. Σύμφωνα με τον μύθο μόνο ο Φιλοκτήτης μπορούσε να ανάψει την πυρά που θα καιγόταν ο Ηρακλής.
20. Η ανακολουθία μεταξύ μιας Ολύμπιας αποθέωσης τύπου Ηρακλή και η επίκληση άλλης τάξης, χθονίων, Δαιμόνων όπως οι μητρώοι και πατρώοι να τον δεχτούν, δεν διέφυγε της προσοχής κάποιων μελετητών. Βάσει αυτής της τελικής αναφοράς ο Περεγρίνος φαίνεται να πρέσβευε περισσότερο μια αντίληψη κατά την οποία ο τελικός εξαγνισμός με την πυρά, θα εξαέρωνε την ψυχή, η οποία ελεύθερη και με την άνωση της πυράς θα ανέρχονταν στα πεδία των υποσελήνιων Δαιμόνων, μια αρκετά διαδεδομένη αντίληψη για την εποχή την οποία εξετάζει ο Πλούταρχος στο έργο του περί του προσώπου της Σελήνης και υπονοεί ο Λουκιανός στο «Ἀληθὴς ἱστορία. Βλ. Roger Pack, «The "Volatilization" of Peregrinus Proteus», The American Journal of Philology, Vol. 67, No. 4 (1946). Ο Λουκιανός ξεκινάει ένα άλλο έργο του τους «
Δραπέτες» με μια σκηνή όπου ο Δίας διαμαρτύρεται πως τον έφτασε στον Όλυμπο η βρώμα από την καμμένη σάρκα του Περεγρίνου.
21. Βέβαια η περίπτωση κατά την οποία οι Ινδοί αυτοκτονούσαν με αυτό τον τρόπο – κατά τα πάτρια έθη - όντας ήδη κοντά στον θάνατο σε μεγάλη ηλικία ομοιάζει κάπως με το τέλος του Ηρακλή αν δεν λάβουμε υπόψη το στοιχείο της βασάνου και το μη επιθυμητό τέλος από την μεριά του Ήρωα.
22. Γι’ αυτό και ο Λουκιανός συνδυάζει την ιστορία του Περεγρίνου με τις πρωτοχριστιανικές αιρέσεις.
23. Ο Λουκιανός περιλαμβάνει στο έργο του και έναν Σιβυλλικό χρησμό, ο οποίος αναφερόταν στο τέλος τους Περεγρίνου και ίσως να εξηγεί το γιατί κάποιοι ανέμεναν σωτηρία για τους Έλληνες από αυτή την πράξη.
Ως Εκ Σιβύλλης.
Περί Περεγρίνου ή Πρωτέως κυνικού.
Αλλ' οπόταν Πρωτεύς Κυνικών οχ' άριστος απάντων Ζηνός εριγδούπου τέμενος κάτα, πυρ αναπαύσας, ες φλόγα πηδήσας έλθη ες μακρόν Όλυμπον, δη τότε πάντας ομώς, οι αρούρης καρπόν έδουσι νυκτιπόλον τιμάν κέλομαι ήρωα μέγιστον σύνθρονον Ηφαίστω και Ηρακλήι άνακτι.
Anthologiae Graecae - Oracula
24. Το να του ανάψει την πυρά ο καθόλου τυχαίος Πτολεμαίος, μήπως δεν έχει πάλι έναν παραλληλισμό με τον Φιλοκτήτη;
25. Όπως έγινε αρκετές φορές την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, οι ιεροφάντες αναγκάζονταν να τελέσουν τα μυστήρια για αυτοκράτορες κατ’ εξαίρεση εκτός του παραδοσιακού χρόνου τέλεσης.
26. Φυσικά αναφέρομαι στο γνωστό απόσπασμα των Ορφικών "... κύκλου τ' αν λήξαι και αναπνεύσαι κακότητος". Otto Kern, Orphicorum Fragmenta. 229
27. Δεν είναι τυχαία εξάλλου η πορεία του φιλοσόφου και η επαφή που είχε με μυστικιστικά ρεύματα της Ασίας ούτε η εποχή των έντονων συγκρητισμών κατά την οποία έζησε.
[...]δεινόν μεν ούν, ώ εταίρε, και το γεωργίας αυτής. διολλυμένη γαρ αύθις απολείπει γην ημίν άμορφον και ακάθαρτον, ύλης ακάρπου και ρευμάτων πλημελώς φερομένων υπ' αργίας ανάπλεων. συναπόλλυσι δε και τέχνας πάσας και εργασίας, ών εξάρχός έστι και παρέχει βάσιν πάσαις και ύλην, και το μηδέν είσι, ταύτης εκποδών γενομένης. καταλύονται δε και τιμαί θεών, Ηλίω μεν μικράν, έτι δ' ελάττω Σελήνη χάριν αυγής μόνον και αλέας ανθρώπων εχόντων. όμβριω δε Διί και προηροσία Δήμητρι και φυτάλμιω Ποσειδώνι που βωμός έστι, που δε θυσία; πως δε χαριδότης ο Διόνυσος, ει δεησόμεθα μηδενός ών δίδωσι; τι δε θύσομεν ή σπείσομεν; τίνος δ' απαρξόμεθα; πάντα γαρ ταύτα των μεγίστων ανατροπήν και σύγχησιν έχει πραγμάτων.
Φοβερόν είναι επίσης, φίλε μου, και ό,τι συμβαίνει με την γεωργίαν: αν αυτή σβήση, θα μας αφήση και πάλιν την γην άσχημον και ακάθαρτον, γεμάτην από άκαρπον βλάστησιν και από ποτάμια που θα τρέχουν χωρίς τάξιν, ένεκα της ελλείψεως καλλιέργειας. Καταστρέφει δε συγχρόνως και όλας τας τέχνας και τας εργασίας, μεταξύ των οποίων είναι η πρώτη και εις τας οποίας όλας δίδει την βάσιν και το υλικόν ώστε εκμηδενίζονται, αν αυτή λειψή από το μέσον. Καταργείται δε και η λατρεία των θεών, αν οι άνθρωποι αποδίδουν μικράν ευγνωμοσύνην εις τον Ήλιον, ακόμη δε μικροτέραν εις την Σελήνην, διά τον φωτισμόν μόνον και την θέρμανσιν. Εις τον Δία δε τον Όμβριον και εις την Δήμητρα την Προηροσίαν και εις τον Ποσειδώνα τον Φυτάλμιον πού θα στηθή βωμός; πού θυσία; Πώς δε θα είναι Χαριδότης ο Διόνυσος αφού δεν θα χρειαζώμεθα τίποτε από όσα δίδει; Έπειτα τί θα θυσιάσωμεν ή τί θα προσφέρωμεν ως σπονδήν; Από τί θα προσφέρωμεν απαρχάς; Όλα αυτά οδηγούν εις ανατροπήν και διατάραξιν των σπουδαιοτέρων πραγμάτων.
Γιατί αν ο Ήλιος είναι μόνο για να μας θερμαίνει και να μας φωτίζει τότε λογικό δεν είναι την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου να επιζητούμε την πρότερη του θέρμη και λάμψη με τέτοιο μάλιστα τρόπο ώστε το προσωρινό σκότος να μας φαίνεται ως κάτι κακό; Και δεν είναι αυτό ένα πρώτο βήμα έτσι ώστε ανεβαίνοντας από το σωματικό πεδίο προς τον Νου να ταυτίσουμε το φώς με το καλό γενικότερα και να αναπτύξουμε μια διχαστική μια σωτηριολογική αντίληψη; Μια αντίληψη διαμάχης; Σε αυτό το κλίμα επομένως και συγγνώμη που θα συνεχίσω να γράφω με φυσικές παραβολές κρατήστε στο πίσω μέρος του μυαλού σας τον αρχικό διαχωρισμό, πως γίνεται να εκτιμήσουμε την ανάγκη των χαμηλών θερμοκρασιών, των σκοτεινών ημερών, των βροχών και των καταιγίδων. Πώς γίνεται να κατανοήσουμε και να λατρεύσουμε τον Μαιμάκτη και Μειλίχιο Δία κλεισμένοι σε ένα κλειστό τεχνητό χώρο; Και αν το κάνουμε τότε με τι θα έρθουμε σε επαφή παρά με ένα δικό μας φάντασμα ή στην καλύτερη περίπτωση με μια περιορισμένη μόνο έκφανση του θεού*. 
Αν φοβόμαστε μην βραχούμε και σαν τους Αμερικανούς συνταξιούχους των προηγούμενων, πλούσιων καταναλωτικών δεκαετιών φανταζόμαστε και επιθυμούμε ένα μόνιμο καλοκαίρι σε κάποια τροπική ζώνη (χωρίς όμως τον τροπικό καιρό και τα σχετικά φαινόμενα), τότε που είναι ο βωμός του Ομβρίου Διός; Και χωρίς όμβριο Δία που είναι η ζωή στην Γη; Υπάρχει ποτέ περίπτωση να μην ερημώσει από το θείο η αντίληψή μας, όπως ερημώνει η Γή από τον μόνιμο καυτό ήλιο, όταν δεν καταλαβαίνουμε την ανάγκη των σκοτεινών ημερών στις οποίες ο Πλούτωνας φροντίζει στην αγκαλιά της Γης τους σπόρους για να επιστρέψει αργότερα με τα δώρα η Δήμητρα; Και αν δεν καταλαβαίνουμε τι απαρχές θα προσφέρουμε με την σειρά μας πίσω στους ευεργέτες θεούς;
