Χριστούγεννα, Ηλιούγεννα και ένας ύμνος στον Τύριο Ηρακλή

Κάθε χρόνο και για αρκετά χρόνια τώρα, αυτή η περίοδος των «εορτών», έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς εκτυλίσσεται μπροστά μας, έχοντας πια διαφύγει των κύκλων των «μυημένων» και «υποψιασμένων», ένα πολυποίκιλο φαινόμενο θρησκευτικής πολεμικής, θρησκευτικών συγκρητισμών αλλά και ελληνικής «εθνό-αφύπνισης».

Είπαμε περίοδος εορτών αλλά τι εορτάζουμε; Οι χριστιανοί την γέννηση του Ιησού, οι άθεοι το χειμερινό ηλιοστάσιο, τα φωτάκια των ναών του καταναλωτισμού ή τίποτα, οι παγανιστές τον ανίκητο ήλιο (Sol invictus), το Yule κ.α, και οι αρχαιοελληνιστές, ανάλογα με την κατεύθυνση του καθενός έναν αχταρμά από τα παραπάνω, τον Διόνυσο, τον Ήλιο, τον Απόλλωνα, τον Ηρακλή, τα κάλαντα, τις ειρεσιώνες,, ή πιο παραδοσιακά τα Ποσείδεα, τα Αλώα, τα εν άγραι Διονύσια ανάλογα την σελήνη. Οι απόψεις μου είναι γνωστές και πολλάκις εκφρασμένες στα παραπάνω ζητήματα. Παρότι γουστάρω όλο το πακέτο από Αλώα μέχρι Sol invictus, ο κύριος προβληματισμός είναι πως μέσω των σύγχρονων συγκρητισμών ο ελληνικός πολυθεϊσμός, αντί να επανακαλύπτει τον εαυτό του κινδυνεύει να χάσει την ελάχιστη πιθανότητα ανεύρεσης του καθώς θα έχει ενδυθεί χίλια στρώματα από ξένα, πλαστά ή άσχετα ρούχα. Σαν να βάζεις πάνω στο γυμνό κορμί σου για να ντυθείς και να μην κρυώσεις ένα δηλητηριασμένο χιτώνα. Σαν του Ηρακλή ένα πράγμα.

Η θρησκευτική πολεμική εκδηλώνεται κυρίως με στόχο τον χριστιανισμό, κάτι που είχε ξεκινήσει από τους άθεους, κοντά δυό αιώνες τώρα, όταν παρερμηνεύοντας, παραχαράσσοντάς και αλλοιώνοντας, μύθους, θρησκευτικές ιστορίες κ.α έφτιαξαν (όχι και τελείως αβάσιμα βέβαια) την μυθικιστική σούπα των ηλιακών θεοτήτων που οδηγούν στον ήλιο των ήλιων του δυτικού θρησκευτικού στερεώματος δηλαδή τον Χριστό, εκθρονίζοντας τον (ή έτσι ήθελαν να πιστεύουν) από το βάθρο του. Αυτές τις ημέρες, λοιπόν, βλέπουμε να έρχονται ξανά και ξανά στις ψηφιακές σελίδες των μέσων ελαφράς ενημέρωσης τα άρθρα περί παγανιστικών Χριστουγέννων κ.α. Αυτό δεν είναι ένα φαινόμενο που εξαντλείται στο ελληνόφωνο διαδίκτυο και τα ελληνόφωνα μέσα, αλλά σε όλο τον δυτικό κόσμο, από την Δύση και τα Αμερικάνικα new-age μαγισσάκια, το Βορρά και τους αγριεμένους δήθεν βίκινγκ πολεμιστές του Yule, μέχρι και τον καθ’ υμάς νότο και ανατολή με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του (αφού πια βρίσκεις όλα τα παραπάνω μαζί).

Ειδικά στην περίπτωσή μας, στην οποία τα παραπάνω σχετίζονται λιγότερο, είτε με την σύγχρονη αθεΐα και τον διαφωτισμό, είτε με τις rpg διαδυκτιακές λατρείες της μεταμοντερνικότητας, η ουσία του φαινομένου ανιχνεύεται και ερμηνεύεται περισσότερο στην επαναφορά του εθνοκεντρισμού και της αρχαιολατρίας που σαν να είμαστε στις δεκαετίες των πρώτων χρόνων του νεοελληνικού κράτους επανακαλύπτει τις ρίζες της συνδέοντας (και απορρίπτοντας τα μεν για τα δε), τα κάλαντα, το δέντρο, τα –ούγεννα (είτε Χριστού, Διονύσου είτε Ηλιου κτλ), με τα αντίστοιχα αρχαιοελληνικά η μη έθιμα. Τοποθετώ το θέμα στα παραπάνω πλαίσια γιατί το 90%+ όσων γράφουν, αναμεταδίδουν, ή υποστηρίζουν τα παραπάνω δεν είναι θεϊστές, δηλαδή να ακολουθούν έμπρακτα με μια θρησκευτικότητα οτιδήποτε από τα παραπάνω αλλά απλά τα χρησιμοποιούν ως όπλα στις τωρινές διαλεκτικές αναζητήσεις της ελληνικότητας μας.

Φυσικά υπάρχουν και περιπτώσεις που, αν μη τι άλλο λεκτικά, η προβληματική για τα ανωτέρω, εμφανίζεται και στους κύκλους του ελάχιστου % που αυτοπροσδιορίζονται ως Έλληνες στο θρήσκευμα. Και εκεί βέβαια, σπάνια το ζήτημα ξεφεύγει από τον γενικότερο αχταρμά (μαζί χρονικά και σε διαφορετικά πλαίσια εορτάζουν Βίκινγκ νέο-δεξιοί πανευρωπαιστές, έλληνες πολυθειστές, νέο-αυτοκρατορικοί μυστηριακοί ηλιολάτρες, φανατικοί παραδοσιοκράτες των κλασσικών χρόνων, και άλλα πολλά), με αποτέλεσμα συχνά ενδιαφέρουσες, αν και πιο συχνά γελοίες προεκτάσεις διαξιφισμών, διορθώσεων, επανορθώσεων και κατασκευών.  Όπως και να έχει όλα αυτά είναι ένα μεγάλο ζήτημα στο οποίο δεν θέλω να επεκταθώ, καθώς στο παρόν θα ήθελα να βοηθήσω όσους είτε λατρεύουν αυτή την περίοδο τον Ηρακλή ως ηλιακή θεότητα, είτε όσους απορούν με αυτό και ψάχνονται πώς να το κάνουν.

Οι Έλληνες, αρχής γενομένης με τον Ηρόδοτο, πάντα ταύτιζαν τον δικό τους Ηρακλή με τον Χαναναιο-Φοινικικό(;) θεό Melqart (Μελκάρθ- προσοχή να μην ταυτίζεται με τον Μελικέρτη-Παλαίμονα) της Τύρου, τον οποίο και αποκαλούσαν Τύριο Ηρακλή.
Λέει ο Ηρόδοτος στις ιστορίες του:

«καὶ θέλων δὲ τούτων πέρι σαφές τι εἰδέναι ἐξ ὧν οἷόν τε ἦν, ἔπλευσα καὶ ἐς Τύρον τῆς Φοινίκης, πυνθανόμενος αὐτόθι εἶναι ἱρὸν Ἡρακλέος ἅγιον. [2] καὶ εἶδον πλουσίως κατεσκευασμένον ἄλλοισί τε πολλοῖσι ἀναθήμασι, καὶ ἐν αὐτῷ ἦσαν στῆλαι δύο, ἣ μὲν χρυσοῦ ἀπέφθου, ἣ δὲ σμαράγδου λίθου λάμποντος τὰς νύκτας μέγαθος. ἐς λόγους δὲ ἐλθὼν τοῖσι ἱρεῦσι τοῦ θεοῦ εἰρόμην ὁκόσος χρόνος εἴη ἐξ οὗ σφι τὸ ἱρὸν ἵδρυται. [3] εὗρον δὲ οὐδὲ τούτους τοῖσι Ἕλλησι συμφερομένους: ἔφασαν γὰρ ἅμα Τύρῳ οἰκιζομένῃ καὶ τὸ ἱρὸν τοῦ θεοῦ ἱδρυθῆναι, εἶναι δὲ ἔτεα ἀπ᾽ οὗ Τύρον οἰκέουσι τριηκόσια καὶ δισχίλια. εἶδον δὲ ἐν τῇ Τύρῳ καὶ ἄλλο ἱρὸν Ἡρακλέος ἐπωνυμίην ἔχοντος Θασίου εἶναι: [4] ἀπικόμην δὲ καὶ ἐς Θάσον, ἐν τῇ εὗρον ἱρὸν Ἡρακλέος ὑπὸ Φοινίκων ἱδρυμένον, οἳ κατ᾽ Εὐρώπης ζήτησιν ἐκπλώσαντες Θάσον ἔκτισαν: καὶ ταῦτα καὶ πέντε γενεῇσι ἀνδρῶν πρότερα ἐστὶ ἢ τὸν Ἀμφιτρύωνος Ἡρακλέα ἐν τῇ Ἑλλάδι γενέσθαι. [5] τὰ μέν νυν ἱστορημένα δηλοῖ σαφέως παλαιὸν θεὸν Ἡρακλέα ἐόντα, καὶ δοκέουσι δέ μοι οὗτοι ὀρθότατα Ἑλλήνων ποιέειν, οἳ διξὰ Ἡράκλεια ἱδρυσάμενοι ἔκτηνται, καὶ τῷ μὲν ὡς ἀθανάτῳ Ὀλυμπίῳ δὲ ἐπωνυμίην θύουσι, τῷ δὲ ἑτέρῳ ὡς ἥρωι ἐναγίζουσι.»

ξεχωρίζοντας βάσει του συγκρητισμού αυτού τον ημίθεο Ηρακλή από τον Ολύμπιο. Και πραγματικά από τα ελάχιστα που μας έχουν σωθεί για τον Μελκάρθ, οι ομοιότητες, συμβολιστικές, εικονογραφικές ή μυθικές με τον Ηρακλή συχνά είναι εντυπωσιακές.

Είναι επίσης γνωστό πως από την αρχική επαφή των βασιλέων των ελληνιστικών χρόνων με την ανατολή και μέχρι την αυτοκρατορική Ρώμη ξεκινάει και εξελίσσεται μια σημαντική ιστορία, θρησκευτικών συγκρητισμών, ανταλλαγών και μίξης θεολογικών ιδεών των λαών της μεσογειακής λεκάνης, φαινόμενο που φτάνει μέχρι και την επικράτηση του χριστιανισμού (όπου πια οι διαδικασίες αυτές εκδηλώνονται στους πόλεμους των αιρέσεων του). Σε αυτό το πλαίσιο οι ηλιολατρίες της ανατολής (συμπεριλαμβάνεται και η Αίγυπτος) – κατ’ εξοχήν έκφραση της εκεί θρησκευτικότητας - που δεν έβρισκε παλαιότερα ανάλογο στην ελληνορωμαϊκή δύση εισχωρούν και μειγνύονται με τις παλαιότερες λατρείες παράγοντας ενδιαφέρουσες περιπτώσεις. Έτσι, είναι κάπως αστείο, όταν υποστηρίζεται με εθνοκεντρικούς όρους μια ελληνική θεολογία με κύριο άξονα πχ τους νεοπλατωνικούς (πχ Πρόκλο και Ιάβλιχο), όταν είναι γνωστό σε κάθε σοβαρό μελετητή πως πχ ο Πρόκλος ανέπτυξε μια ιδιαίτερη θεολογία, η οποία εκφράζει την προσπάθεια του μίξης των ανατολικών θεολογικών συστημάτων με τις Πλατωνικές ιδέες, ή μια ηλιολατρία βασισμένη στον Ιουλιανό που επίσης οφείλει τα περισσότερα στην χαλδαϊκή και όχι κλασσική Ελληνική θεολογία. Προφανώς και το ξεκαθαρίζω η κριτική δεν γίνεται στο θεϊστικό κομμάτι του θέματος το οποίο είναι και θεμιτό και πολλές φορές ωραίο αλλά στο πολιτικό-εθνοκεντρικό που όταν εκφράζεται μέσα απο τα ανωτέρω γεννά χίμαιρες.

Φτάνουμε λοιπόν σε ένα σημείο κατά την ύστερη αρχαιότητα, στο οποίο πολλές και διαφορετικές θεότητες της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας αποκτούν (και η συμβολή των πολιτικών συνθηκών στα πλαίσια αυτοκρατοριών δεν είναι τυχαία) και χαρακτηριστικά ηλιακά. Μια από αυτές φυσικά είναι και ο Ηρακλής, κυρίως μάλλον λόγω της αρχαίας και συνεχούς ταύτισης με τον Μελκαρθ, ο οποίος είχε και αυτός λάβει ηλιακό χαρακτήρα μέχρι τότε.

Έτσι για να μην αναλωθούμε στα ιστορικά τώρα , αλλά να εστιάσουμε στα λατρευτικά θα ήθελα να πληροφορήσω τους λάτρεις του ηλιακού Ηρακλή, πως ο Νόννος στα Διονυσιακά του, έχει έναν ωραίο ύμνο για τον Τύριο Ηρακλή (τον Μελκάρθ ντέ), που μου έχει κάνει εντύπωση που δεν είναι περισσότερο γνωστός σε αυτούς τους κύκλους και δεν χρησιμοποιείται στις τελετές έναντι του Ορφικού ή άλλων ύμνων και προσευχών που δεν εκφράζουν τόσο καλά την ηλιακή του πλευρά. Νομίζω πως είναι ο καταλληλότερος ύμνος για ένα τριέσπερο ή τελετή στο χειμερινό ηλιοστάσιο και θα χαρώ να τον ακούσω να λέγεται σε αυτά τα πλαίσια τα επόμενα χρόνια, ελπίζοντας παρά τις όποιες κατά καιρούς διαφωνίες να έχω βοηθήσει στην θεωρητική και πρακτική εξέλιξη του ζητήματος.

Τον ύμνο τον απευθύνει στο βιβλίο 40 των Διονυσιακών ο ίδιος Διόνυσος καθώς επισκέπτεται την Τύρο:

‘Ἀστροχίτων Ἤρακλες, ἄναξ πυρός ὄρχαμε κόσμου,

ἠέλιε, βροτέοιο βίου δολιχόσκιε ποιμήν,

ἱππεύων ἑλικηδὸν ὅλον πόλον αἴθοπι δίκῃ,

υἷα χρόνου λυκάβαντα δυωδεκάμηνον ἑλίσσων,

κύκλον ἄγεις μετὰ κύκλον: ἀφ᾽ ὑμετέροιο δὲ δίφρου

γήραϊ καὶ νεότητι ῥέει μορφούμενος αἰών:

μαῖα σοφῆς ὠδῖνος ἀμήτορος εἰκόνα Μήνης

ὠδίνεις τριέλικτον, ὅτε δροσόεσσα Σελήνη

σῆς λοχίης ἀκτῖνος ἀμέλγεται ἀντίτυπον πῦρ,

ταυρείην ἐπίκυρτον ἀολλίζουσα κεραίην:

παμφαὲς αἰθέρος ὄμμα, φέρεις τετράζυγι δίφρῳ

χεῖμα μετὰ φθινόπωρον, ἄγεις θέρος εἶαρ ἀμείβων.

νὺξ μὲν ἀκοντιστῆρι διωκομένη σέο πυρσῷ

χάζεται ἀστήρικτος, ὅτε ζυγὸν ἄργυφον ἕλκων

ἀκροφανὴς ἵππειος ἱμάσσεται ὄρθιος αὐχήν,

σεῖο δὲ λαμπομένοιο φαάντερον οὐκέτι λάμπων

ποικίλος εὐφαέεσσι χαράσσεται ἄστρασι λειμών,

χεύμασι δ᾽ ἀντολικοῖο λελουμένος Ὠκεανοῖο

σεισάμενος γονόεσσαν ἀθαλπέος ἰκμάδα χαίτης

ὄμβρον ἄγεις φερέκαρπον, ἐπ᾽ εὐώδινι δὲ Γαίῃ

ἠερίης ἠῷον ἐρεύγεαι ἀρδμὸν ἐέρσης,

καὶ σταχύων ὠδῖνας ἀναλδαίνεις σέο δίσκῳ

ῥαίνων ζωοτόκοιο δι᾽ αὔλακος ὄμπνιον ἀκτήν.

Βῆλος ἐπ᾽ Εὐφρήταο, Λίβυς κεκλημένος Ἄμμων,

Ἆπις ἔφυς Νειλῷος, Ἄραψ Κρόνος, Ἀσσύριος Ζεύς:

καὶ ξύλα κηώεντα φέρων γαμψώνυχι ταρσῷ

χιλιέτης σοφὸς ὄρνις ἐπ᾽ εὐόδμῳ σέο βωμῷ

φοίνιξ, τέρμα βίοιο φέρων αὐτόσπορον ἀρχήν,

τίκτεται ἰσοτύποιο χρόνου παλινάγρετος εἰκών,

λύσας δ᾽ ἐν πυρὶ γῆρας ἀμείβεται ἐκ πυρὸς ἥβην:

εἴτε Σάραπις ἔφυς, Αἰγύπτιος ἀννέφελος Ζεύς,

εἰ Κρόνος, εἰ Φαέθων πολυώνυμος, εἴτε σὺ Μίθρης,

ἠέλιος Βαβυλῶνος, ἐν Ἑλλάδι Δελφὸς Ἀπόλλων

εἰ Γάμος, ὃν σκιεροῖσιν Ἔρως ἔσπειρεν ὀνείροις

μιμηλῆς τελέων ἀπατήλιον ἵμερον εὐνῆς,

ἐκ Διὸς ὑπνώοντος ὅτε γλωχῖνι μαχαίρης

αὐτογάμῳ σπόρον ὑγρὸν ἐπιξύσαντος ἀρούρης

οὐρανίαις λιβάδεσσιν ἐμαιώθησαν ἐρίπναι,

εἴτε σὺ Παιήων ὀδυνήφατος, εἰ πέλες Αἰθὴρ

ποικίλος, Ἀστροχίτων δὲ φατίζεαι—ἐννύχιοι γὰρ

οὐρανὸν ἀστερόεντες ἐπαυγάζουσι χιτῶνες—:

οὔασιν εὐμενέεσσιν ἐμὴν ἀσπάζεο φωνήν.’

Και σε κάπως ελεύθερη απόδοση (κάθε βελτίωση ευπρόσδεκτη)

Αστροντυμένε Ηρακλή, βασιλέα της φωτιάς, άρχοντα του κόσμου.
Ήλιε,  ποιμένα του βίου των θνητών με την μεγάλη σκιά,
εσύ που ιππεύοντας ελίσσεσαι γύρω από τον ουρανό με λαμπερό δίσκο
και γυρνάς την δωδεκάμηνη φωτόομάδα, τα παιδιά του χρόνου,
κύκλο με τον κύκλο οδηγάς και από το δικό σου όχημα
διαμορφώνεται ο ρέων αιών της ζωής και του γήρατος.
Μαία σοφής γέννας, της τρίμορφης αμήτορος Μήνης,
καθώς η Σελήνη γεννά το φώς της από τις δικές σου
γονιμικές ακτίνες, καθώς γεμίζει στα ταυρίσια της κέρατα.
Πανλαμπρο μάτι του αιθέρα, που φέρεις με το τέθριππο σου άρμα
τον χειμώνα που ακολουθεί το φθινόπωρο και αλλάζει την άνοιξη σε καλοκαίρι.
Η νύχτα διωγμένη από τον εξακοντισμένο πυρσό σου χάνεται και δίνει την θέση της
όταν προβάλει το πρόσωπο σου από τους τεντωμένους λαιμούς των αλόγων σου
καθώς τραβας το ασημένιο χαλινάρι.
Όταν το φώς σου λάμπει, παύει η λάμψη των αστεριών στο ουράνιο στερέωμα
Από το λουτρό σου στα ύδατα του ανατολικού Ωκεανού,
τινάσεις την δημιουργική δροσιά από τα μαλλιά σου,
φέρνοντας την καρποφόρα βροχή καθώς αναποθέτεις την πρωινή δροσιά
πάνω στην διψασμένη γη.
Με τον δίσκο σου παρέχεις αύξηση στα σπαρτά,
βρέχοντας τα σιτηρά στις ζωηφόρους τάφρους των αγρών.
Βήλος στον Εφράτη, ονομαστός ως Άμμων στην Λιβύη, εσύ είσαι ο Άππις στον Νείλο, και Κρόνος για τους Άραβες ενώ για τους Ασσύριους Δίας.
Στον ευωδιαστό σου βωμό, το χιλιόχρονο πουλί ο φοίνικας
αφήνει αρωματικά ξύλα με τα γαμψά του νύχια,
φέρνοντας το τέρμα της μιας ζωής και την αρχή μιας άλλης.
Γιατί εκεί αναγεννάται ξανά, η εικόνα του ισόποσου χρόνου ανανεώνεται,
ρίχνει το γήρας στην φωτιά ανταλλάσσοντας το με την νιότη.
Εσύ κι' αν καλείσαι Σάραπις, ο ανέφελος Δίας της Αιγύπτου,
ή Κρόνος, ή Φαέθων με τα πολλά ονόματα,
ή Μίθρας ο υιός της Βαβυλώνας, και στην Ελλάδα Δελφικός Απόλλων.
Και αν καλείσαι Γάμος, που ο σκιερός ο Έρως σπέρνει στα όνειρα,
πληρώντας τον απατηλό πόθο, όταν από τον κοιμώμενο Δία,
μετά που είχε σπείρει το υγρό του αυτόγαμο σπέρμα πάνω στην γή με την ακμή του ξίφους του τα λιβάδια ξεπήδησαν από τις ουράνιες σταγόνες.
Και αν είσαι ο παυσίπονος Παιήον, ή ο στολισμένος Αιθήρ. Και αν ονομάζεσαι Αστροχίτων, καθώς την νύχτα τα άστρα φωτίζουν τον ουρανό.

Άκου την φωνή μου με ευμένεια και φιλικά αυτιά.