Η φύση ως προϋπόθεση ύπαρξης των "φυσικών" θρησκειών

Απέχοντας λίγες ημέρες από την Νουμηνία του Ποσειδεώνα και τις εορτές του (Πληρώσια, Ποσείδεα, Αλώα κτλ), το χειμερινό ηλιοστάσιο, τις χριστιανικές εορτές και το πολιτικό νέο έτος σκεφτόμουν ξανά πόσο δύσκολο είναι να περάσει το νόημα των παραδοσιακών μας εορτασμών στους ανθρώπους. Δεν αναφέρομαι μόνο στους χριστιανούς που χωρίς να ξέρουν καν το γιατί εορτάζουν αυτή την περίοδο την δήθεν γέννηση του σωτήρα τους, ούτε καν στους αθέους οι οποίοι ίσως συνδυάζουν την πολιτική αλλαγή του νέου έτους με την γενικότερη ευθυμία που προκαλούν τα λαμπάκια, οι εορταστικές έξοδοι, τα δώρα και η κατανάλωση. Αναφέρομαι κυρίως στους κάθε είδους παγανιστές, οι οποίοι σε αυτή την περίοδο της αρχής του χειμώνα, την ίδια στιγμή που ο ήλιος φτάνει στο ναδίρ του βρίσκουν την ευκαιρία να εορτάσουν στο ηλιοστάσιο "ηλιακές θεότητες", με μια ορισμένες φορές μανιχαιστική ή σωτηριολογική αντίληψη περί του θριάμβου του φωτός επί του σκότους η οποία κατ' ουσία ελάχιστα διαφέρει, ψυχολογικά μιλώντας, από τα αισθήματα των χριστιανών για την ετήσια έλευση του δικού τους σωτήρα. Φυσικά αυτό δεν είναι κάτι λάθος ή στραβό και μπορούμε να βρούμε τις αντιστοιχίες του φαινομένου και στην αρχαιότητα, όμως, δεν μπορώ παρά να αναρωτιέμαι για το πόσα πολλά είναι τα πράγματα τα οποία χάνουμε έχοντας μόνο αυτή την οπτική, για το πόσο μεγάλη είναι η απόσταση που μας χωρίζει από την ψυχολογία των προγόνων μας και για το ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν σε αυτήν την διαφοροποίηση.

Καθώς λοιπόν έκανα αυτές τις σκέψεις έπεσα πάνω σε ένα πολύ χρήσιμο για συμπεράσματα απόσπασμα του Πλουτάρχου από το συμπόσιο των επτά σοφών, το οποίο ίσως μας βοηθήσει.


[...]δεινόν μεν ούν, ώ εταίρε, και το γεωργίας αυτής. διολλυμένη γαρ αύθις απολείπει γην ημίν άμορφον και ακάθαρτον, ύλης ακάρπου και ρευμάτων πλημελώς φερομένων υπ' αργίας ανάπλεων. συναπόλλυσι δε και τέχνας πάσας και εργασίας, ών εξάρχός έστι και παρέχει βάσιν πάσαις και ύλην, και το μηδέν είσι, ταύτης εκποδών γενομένης. καταλύονται δε και τιμαί θεών, Ηλίω μεν μικράν, έτι δ' ελάττω Σελήνη χάριν αυγής μόνον και αλέας ανθρώπων εχόντων. όμβριω δε Διί και προηροσία Δήμητρι και φυτάλμιω Ποσειδώνι που βωμός έστι, που δε θυσία; πως δε χαριδότης ο Διόνυσος, ει δεησόμεθα μηδενός ών δίδωσι; τι δε θύσομεν ή σπείσομεν; τίνος δ' απαρξόμεθα; πάντα γαρ ταύτα των μεγίστων ανατροπήν και σύγχησιν έχει πραγμάτων.
Πλούταρχος, Των επτά σοφών συμπόσιο 158 Α


Φοβερόν είναι επίσης, φίλε μου, και ό,τι συμβαίνει με την γεωργίαν: αν αυτή σβήση, θα μας αφήση και πάλιν την γην άσχημον και ακάθαρτον, γεμάτην από άκαρπον βλάστησιν και από ποτάμια που θα τρέχουν χωρίς τάξιν, ένεκα της ελλείψεως καλλιέργειας. Καταστρέφει δε συγχρόνως και όλας τας τέχνας και τας εργασίας, μεταξύ των οποίων είναι η πρώτη και εις τας οποίας όλας δίδει την βάσιν και το υλικόν ώστε εκμηδενίζονται, αν αυτή λειψή από το μέσον. Καταργείται δε και η λατρεία των θεών, αν οι άνθρωποι αποδίδουν μικράν ευγνωμοσύνην εις τον Ήλιον, ακόμη δε μικροτέραν εις την Σελήνην, διά τον φωτισμόν μόνον και την θέρμανσιν. Εις τον Δία δε τον Όμβριον και εις την Δήμητρα την Προηροσίαν και εις τον Ποσειδώνα τον Φυτάλμιον πού θα στηθή βωμός; πού θυσία; Πώς δε θα είναι Χαριδότης ο Διόνυσος αφού δεν θα χρειαζώμεθα τίποτε από όσα δίδει; Έπειτα τί θα θυσιάσωμεν ή τί θα προσφέρωμεν ως σπονδήν; Από τί θα προσφέρωμεν απαρχάς; Όλα αυτά οδηγούν εις ανατροπήν και διατάραξιν των σπουδαιοτέρων πραγμάτων.
Νεοελληνική απόδοση Ε. Δαυΐδ

Στους περισσότερους ανθρώπους οι θεοί γίνονται αντιληπτοί μόνο εμμέσως και κυρίως μέσω των εκδηλώσεων τους στον φυσικό κόσμο και δια μέσω του αποτυπώματος των ενεργειών, δυνάμεων και πράξεων τους στην φύση στην οποία αντανακλάται το αποτέλεσμα των παραπάνω. Αυτό κατά καιρούς έχει μπερδέψει αρκετούς με αποτέλεσμα να ταυτίζουν το αποτέλεσμα, το αποτύπωμα, με τις ίδιες τις θεότητες κάτι που προφανώς καταλήγει στις διάφορες σύγχρονες εξηγητικές μεθόδους της αθεΐας. Επειδή ο Δίας γίνεται να εκδηλωθεί με τον κεραυνό ο Δίας είναι ο κεραυνός άρα οι χαζοί παγανιστές λατρεύουν φυσικά φαινόμενα. Ελπίζω η διαφοροποίηση αυτού που λέω να είναι εμφανής. Επίσης, οι θεοί μπορούν να γίνουν αντιληπτοί από την συμπεριφορά των ζώων. Τέλος μπορούν να γίνουν αντιληπτοί με τον Νου μας, κάτι το οποίο όμως, εν αντιθέσει με τα προηγούμενα, απαιτεί όχι μόνο εξάσκηση και ένα υπόβαθρο αλλά μάλλον απευθύνεται και σε λιγότερους. Όπως και να έχει η πρώτιστη και καθολική αντίληψη για τους θεούς σχετίζεται με τον φυσικό κόσμο.

Ο άνθρωπος τώρα με την σειρά του έχει την δυνατότητα της αρμονικής συμβίωσης με τον φυσικό κόσμο, της διαμόρφωσης του ή  και της δημιουργίας εξολοκλήρου τεχνητού περιβάλλοντος. Ανάλογα με το που θα δοθεί το βάρος και τις επιλογές μας προκύπτουν τελείως διαφορετικοί τρόποι ζωής από τις λεγόμενες "πρωτόγονες" κοινωνίες μέχρι τον σύγχρονο καθ' ολοκληρία τεχνητό πολιτισμό της Δύσης αν θέλαμε να δώσουμε δυο παραδείγματα που ώς αντίποδες περικλείουν όλες τις πιθανότητες. Κάπου ανάμεσα σε αυτά υπάρχει ο κλασικός Ελληνικός πολιτισμός, ο οποίος καταφέρνοντας να συνδυάσει με θαυμαστή αρμονία το φυσικό με το τεχνητό κατάφερε από την μία να διατηρήσει την αναγκαία σύνδεση με τον φυσικό κόσμο, και άρα με τις εκδηλώσεις του θείου, και από την άλλη να δημιουργήσει "χώρο" για το ανθρώπινο, έτσι ώστε να εκδηλώνει και αυτό πλήρως το δυναμικό του. Για όσο καιρό τα δύο περιβάλλοντα, φυσικό και ανθρώπινο βρίσκονταν σε αρμονία, οι φυσικοί τρόποι αντίληψης του θείου, που είπαμε αξιοποιούνται απο τους πολλούς, συνέχιζαν να λειτουργούν. Παρενθετικά να πούμε πως αυτοί οι τρόποι βρίσκονται και στην γενεσιουργό αιτία της αίσθησης της κοινότητας την οποία εκφράζουν οι άνθρωποι στους παραδοσιακούς πολιτισμούς. Με το πέρασμα στην ολοένα αυξανόμενη αστικοποίηση της ύστερης αρχαιότητας και στις πιο ατομιστικές (εσωτερικές) θεωρήσεις των πραγμάτων (φυσικά και δεν μας διαφεύγει και η πολιτειακή μετάλλαξη) μετατοπίστηκε και η αντιληπτικότητα του θείου προς τις αντίστοιχες πρακτικές. Δηλαδή άρχισαν να υπερισχύουν οι ξεκομμένες από την φύση πρακτικές, εφ' όσον πια το απαραίτητο στοιχείο εξέλειπε, και η βάση δόθηκε στον ατομικό Νου (ή ψυχή) με αποτέλεσμα την σαν σε φαύλο κύκλο ολοένα και μεγαλύτερη απομάκρυνση και του πλήθους από την άμεση αντίληψη του θείου αλλά και των περισσοτέρων ανθρώπων από την δυνατότητα επαφής με αυτό καθώς όπως είπαμε το ατομικό νοητικό μονοπάτι έχει προυποθέσεις και ζητεί εξάσκηση κάτι το οποίο οι περισσότεροι είτε δεν μπορούν είτε δεν θέλουν να πράξουν (Μια συνέπεια αυτού είναι να παρουσιαστεί ή έννοια της ειδημοσύνης στα του θείου δηλαδή αφού δεν μπορώ να έχω άμεση γνώση θα αρκεστώ στην πίστη στην γνώση κάποιου τρίτου...).

Όλα αυτά, τα οποία εντελώς απλουστευτικά και εν τάχει παρουσιάστηκαν (ίσως αναλυθούν σε άλλα κείμενα στο μέλλον) μπορούν πάραυτα να μας δώσουν ένα κλειδί για την εξήγηση της σχέσης των αρχικών αποριών μου και του αποσπάσματος από το έργο του Πλουτάρχου.

Γιατί αν ο Ήλιος είναι μόνο για να μας θερμαίνει και να μας φωτίζει τότε λογικό δεν είναι την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου να επιζητούμε την πρότερη του θέρμη και λάμψη με τέτοιο μάλιστα τρόπο ώστε το προσωρινό σκότος να μας φαίνεται ως κάτι κακό; Και δεν είναι αυτό ένα πρώτο βήμα έτσι ώστε ανεβαίνοντας από το σωματικό πεδίο προς τον Νου να ταυτίσουμε το φώς με το καλό γενικότερα και να αναπτύξουμε μια διχαστική μια σωτηριολογική αντίληψη; Μια αντίληψη διαμάχης; Σε αυτό το κλίμα επομένως και συγγνώμη που θα συνεχίσω να γράφω με φυσικές παραβολές κρατήστε στο πίσω μέρος του μυαλού σας τον αρχικό διαχωρισμό, πως γίνεται να εκτιμήσουμε την ανάγκη των χαμηλών θερμοκρασιών, των σκοτεινών ημερών, των βροχών και των καταιγίδων. Πώς γίνεται να κατανοήσουμε και να λατρεύσουμε τον Μαιμάκτη και Μειλίχιο Δία κλεισμένοι σε ένα κλειστό τεχνητό χώρο; Και αν το κάνουμε τότε με τι θα έρθουμε σε επαφή παρά με ένα δικό μας φάντασμα ή στην καλύτερη περίπτωση με μια περιορισμένη μόνο έκφανση του θεού*.

Αν φοβόμαστε μην βραχούμε και σαν τους Αμερικανούς συνταξιούχους των προηγούμενων, πλούσιων καταναλωτικών δεκαετιών φανταζόμαστε και επιθυμούμε ένα μόνιμο καλοκαίρι σε κάποια τροπική ζώνη (χωρίς όμως τον τροπικό καιρό και τα σχετικά φαινόμενα), τότε που είναι ο βωμός του Ομβρίου Διός; Και χωρίς όμβριο Δία που είναι η ζωή στην Γη; Υπάρχει ποτέ περίπτωση να μην ερημώσει από το θείο η αντίληψή μας, όπως ερημώνει η Γή από τον μόνιμο καυτό ήλιο, όταν δεν καταλαβαίνουμε την ανάγκη των σκοτεινών ημερών στις οποίες ο Πλούτωνας φροντίζει στην αγκαλιά της Γης τους σπόρους για να επιστρέψει αργότερα με τα δώρα η Δήμητρα; Και αν δεν καταλαβαίνουμε τι απαρχές θα προσφέρουμε με την σειρά μας πίσω στους ευεργέτες θεούς;




Και πού είναι ο Φυτάλμιος Ποσειδώνας, πού είναι οι εορτές του όταν τον αφιερωμένο σε αυτόν μήνα κάθε τι που σχετίζεται με αυτόν είναι ξεκομμένο από την αντίληψη μας, την αντίληψη την περιορισμένη από τις κατασκευές μας και τα φαντάσματα του Νου. Που είναι τότε τα Προερόσια (ή πληρώσια ή προηρόσια), τα Ποσείδεα και τα Αλώα; Κάπως έτσι δεν θα καταλήξουμε με μια εικόνα για τον Ποσειδώνα σαν και αυτές στα βιβλιαράκια για τα μωρά, ο Θεός της θάλασσας... Άσε λοιπόν τους ναυτικούς να τον λατρεύουν εγώ ασχολούμαι με την μάχη του καλού φωτός με το κακό σκότος.

Και καθώς μπαίνουμε σιγά σιγά και στον Διονυσιακό κύκλο, τι θα καταλάβουμε από τους χυμούς του της ζωής, αν δεν λάβουμε υπόψιν την εξουσία και επίδραση του στην Φύση και σε εμάς. Δεν θα μείνει ως μόνη εικόνα για αυτόν μια ανθρωποκεντρική θεώρηση περί ψυχής η οποία εύκολα μπορεί να μεταβληθεί σε μια ψυχολογικού τύπου εξήγηση κενή από ιερότητα κενή από τον θεό;

Και αν όλα αυτά συμβούν, που έχουν συμβεί
που βωμός έστι, που δε θυσία;
Έπειτα τί θα θυσιάσωμεν ή τί θα προσφέρωμεν ως σπονδήν;
Από τί θα προσφέρωμεν απαρχάς;
Όλα αυτά οδηγούν εις ανατροπήν και διατάραξιν των σπουδαιοτέρων πραγμάτων.

Ουσιαστικά λοιπόν αυτό που χρειάζεται εκ μέρους μας, δεν είναι τόσο η προσαρμογή μας σε ένα ήδη διαμορφωμένο, και εξολοκλήρου τεχνητό περιβάλλον, το οποίο μας αποκόπτει συνολικά, αν δεν καταργεί κάθε δυνατότητα προσέγγισης, από το θείο, αλλά μια πλήρης ανατροπή και μια προσπάθεια να επιστρέψουμε εκεί όπου αυτό θα μας παρουσιαστεί ολοκάθαρα χωρίς αυθεντίες, χωρίς εξάσκηση χωρίς βία.

Αν δεν επιμείνουμε απλά θα χαθούμε σε αυτόν τον φαύλο κύκλο στον οποίο η ικανότητα μας να αντιληφθούμε τους θεούς θα σκοτώνεται σιγά σιγά από το τεχνητό μας περίβλημα... για όσους τουλάχιστον διαθέτουν ακόμα αυτή την ικανότητα και δεν έχουν χαθεί στα λαβυρινθώδη μονοπάτια του δικού τους νου.


*Για τον λόγο αυτό ευχαριστώ πολύ τα μέλη της κοινότητας που αψηφώντας την βροχή εόρτασαν τα Μαιμακτήρια εκεί όπου ο ήχος της βροντής απάντηση στο κάλεσμα του Διός μπορούσε να ακουστεί.