Δευτέρα 6 Απριλίου 2009

Ο θάνατος, Ο Επίκουρος, ο Yalom

Στις 31/03 το πρόγραμμα εκδηλώσεων του Μεγάρου μουσικής φιλοξενούσε μια διάλεξη του προβεβλημένου ψυχοθεραπευτή Irvin Yalom. Μάθαμε πως οι ουρές των φιλομαθών Αθηναίων έφταναν μέχρι το μετρό ενώ οι θέσεις είχαν κλείσει από τις 17:00 , 2 ώρες δηλ πριν την έναρξη της ομιλίας, ενώ το σύνηθες είναι σε τέτοιες εκδηλώσεις του Μεγάρου να βρίσκεις δελτίο εισόδου μισή ώρα πριν την έναρξη. Τι ήταν λοιπόν αυτό που έκανε 3.500χιλ Αθηναίους κατά πως υπολογίζουν να σπεύσουν να παρακολουθήσουν την διάλεξη του συγγραφέα του «Όταν έκλαψε ο Νίτσε», για τον φόβο του θανάτου, που αποτελεί το κεντρικό θέμα του πρόσφατου βιβλίου του που εκδόθηκε στα ελληνικά με τον τίτλο «Στον κήπο του Επίκουρου»;Κατά την γνώμη μου δύο είναι οι καθοριστικοί παράγοντες. Πρώτα απ’ όλα η προβολή του συγκεκριμένου συγγραφέα. Κάθε τόσο εμφανίζεται στο προσκήνιο ένας συγγραφέας τον οποίο για άγνωστους και ακατανόητους τουλάχιστον σε εμένα λόγους τα ΜΜΕ αποφασίζουν να αποθεώσουν. Το φαινόμενο αυτό τα τελευταία χρόνια μπορεί να συμπεριλάβει συγγραφείς όπως ο Paulo Coelho με τον Αλχημιστή του, ο Dan Brown με τους Ιλλουμινάτι του, και τώρα ο Yalom. Προσωπικά θεωρώ πως και οι τρείς περιπτώσεις μοιράζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Ξεκινώντας από τον Brown πηγαίνοντας στον Coelho και καταλήγοντας στον Yalom η γνώμη μου είναι πως έχουμε να κάνουμε με συγγραφικές περιπτώσεις που αναλώνονται σε ευκολίες και κυμαίνονται και κάτω του μετρίου, μην πω βρίσκονται στα όρια της υποκουλτούρας ειδικά για την περίπτωση του Brown και των μισών και βάλε έργων του Coelho.
Συνωμοσιολογία, ελπιδοφόρος μεσσιανισμός, και ψυχοθεραπεία ένα φαινομενικά άσχετο τρίπτυχο που όμως αν το σκεφτούμε καλά βλέπουμε πως σχηματίζει μια μεγαλύτερη ξεκάθαρη εικόνα. Την περιγραφή της σύγχρονης ανθρωπότητας και κοινωνίας και εκεί οφείλεται η επιτυχία και των τριών. Ο σύγχρονος άνθρωπος αρέσκεται συναισθηματικά στην συνωμοσιολογία και αδυνατεί να αντιμετωπίσει λογικά πλήθος καταστάσεων αφού παρασυρόμενος από την έλλειψη γνώσης και ορθής κρίσης, φαντάζεται τριγύρω του έναν άγνωστο κόσμο γεμάτο μυστικές δυνάμεις που δρουν οδηγώντας την ιστορία κάπου , ιστορική πράξη σ την οποία αυτός είναι αμέτοχος. Ο σύγχρονος άνθρωπος επίσης, αρέσκεται να φαντασιώνεται το Ελ ντοράντο, την Εδέμ, και τις μαγικές κοσμικές δυνάμεις που θα συνωμοτήσουν ώστε να του προσφέρουν αύριο, άντε μεθαύριο το πολύ ένα καλύτερο κόσμο αρκεί να το θελήσει, καλύτερο όχι βάση κάποιας λογικής ανάλυσης, απλά καλύτερο γιατί θα εκπληρώνονται οι όποιες του ελπίδες, οι βασισμένες σε χαμηλού επιπέδου συναισθηματισμούς και προσωπικές προσδοκίες, αποκομένες απ’ οποιαδήποτε φυσική και κοινωνική τάξη. Τέλος ο σύγχρονος άνθρωπος, που θεωρεί την οποιαδήποτε ανθρώπινη ζωή ως έχουσα μεγάλη σημασία ( την ίδια στιγμή που αδιαφορεί πλήρως γι’ αυτή ), είναι τρομοκρατημένος με τον θάνατο. Ο καλός θάνατος, των άλλων εποχών, η αυτοθυσία για ιδανικά, η αποθέωση μέσω της μάχης δεν υπάρχουν πια και δεν υπάρχουν και οι αξίες εκείνες στην ζυγαριά των οποίων μια ζωή μπορεί να κριθεί ως καλή, γεμάτη, ολοκληρωμένη, και μια άλλη όχι. Με την απουσία όλων αυτών δεν υπάρχει κριτήριο, δεν υπάρχει αξιολόγηση οπότε αναγκαστικά κάθε ζωή είναι εξ΄ορισμού πολύτιμη και καλή. Αντιθέτως κάθε θάνατος είναι κακός. Και αφού ο θάνατος δεν μπορεί να υπερβεί μέσω ενός συστήματος αξιών ή τρόπου ζωής την όποια ατομικιστική αποτίμηση, και αφού δεν έχει και ένα σύστημα αξιών να αντιστρατεύσει, ο σύγχρονος άνθρωπος τρέμει. Τρέμει και φοβάται ο συνήθως άχρηστος, μικρός, άχθος αρούρης άνθρωπος μην πεθάνει.
Και εκεί έρχεται και πατάει ο κος Yalom, ο οποίος μετά από πόσα χρόνια ως επαγγελματίας ψυχοθεραπευτής ( αλήθεια ορισμό της ψυχής έχουν οι ψυχοθεραπευτές; ), και δεν ξέρω και σε ποια προχωρημένη ηλικία ανακάλυψε τον Επίκουρο και ω δυστυχία μας έρχεται να τον πουλήσει και στην Ελλάδα. Ω δυστυχία μας, που τόσες χιλιάδες Αθηναίοι περίμεναν από τον Yalom να ακούσουν για τον Επίκουρο και την τετραφάρμακο. Ώ δυστυχία μας, που τόσοι και τόσοι έχουν ανάγκη από μια επανάληψη των απλών οδηγιών ζωής του φιλοσόφου. Όπως και στην εποχή του Επίκουρου, σε έναν κόσμο αξιών που σιγά σιγά κατέρρεε, έπρεπε να εμφανιστεί ο φιλόσοφος και να επαναλάβει τα βασικά για όσους τα είχαν ξεχάσει ( και προφανώς θα ήταν πολλοί και τότε ) έτσι έρχεται και τώρα ο συγγραφέας με το σαν καρικατούρα έργο του να επαναλάβει σε φαρσοκωμοδία τα ίδια. Και το πρόβλημα συνεχίζει να υπάρχει.
Και φυσικά θα διαιωνίζεται, για όσο ο ατομισμός κυριαρχεί, για όσο η μόνη αξία είναι το χρήμα, για όσο ο άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του αποκομμένο απ’ όλο τον κόσμο και για όσο δεν έχει ένα αξιακό σύστημα να ζει. Η κατάσταση θα διαιωνίζεται μέχρι να θυμηθούμε πως ο Αίαντας αυτοκτόνησε γιατί τον χλεύασαν οι συμπολεμιστές του, ο Λεωνίδας έδωσε μια μάχη που οδηγούσε σε σίγουρο θάνατο γιατί όφειλε, μέχρι να θυμηθούμε τον Π.Γιαννόπουλο να καβαλάει το άλογο και να αυτοπυροβολείτε βουτηγμένος στα ιερά νερά της Ελευσίνας αφού είχε πει αυτά που έπρεπε και κανείς δεν έδιδε σημασία.
Εγώ θα αντιπροτείνω μια πιο λαϊκή λύση ειδικά για όσους βρίσκουν δύσκολα ή κουραστικά τα της φιλοσοφίας. Τα παραδοσιακά τραγούδια του Χάρου και μοιρολόγια καθώς και τα ταφικά επιγράμματα από την Παλατινή Ανθολογία. Αντιγράφω και ένα παραδοσιακό εδώ που διάβαζα πρόσφατα από συλλογή του Ν. Πολίτη.


Λεβέντης ερροβόλαγε από τα κορφοβούνια
Με το μαντήλι ‘ς το λαιμό, το βαροκεντημένο
Είχε το φέσι του στραβά και τα μαλλιά κλωσμένα,
Κ’ έστριφτε το μουστάκι του και ψιλοτραγουδούσε.
Κι’ ο Χάρος τον αγνάντεψε από ψηλή ραχούλα,
Καρτέρι πάει και τόβαλε ‘ς ένα στενό σοκάκι.
«Γειά σου, χαρά σου, Χάροντα.-Καλό ‘ς το το λεβέντι.
Λεβέντη μ’, πούθεν έρχεσαι, λεβέντη μ’ που πηγαίνεις;
-Από την μάντρα μου έρχομαι, ‘ς το σπίτι μου πηγαίνω.
Πάου να πάρω το ψωμί και πίσω να γυρίσω.
-Λεβέντη μ’ μ’ έστειλε ο Θεός, να πάρω την ψυχή σου.
-Χωρίς ανάγκη κι’ αρρωστιά ψυχή δεν παραδίνω..
Μον’ έβγα να παλέψουμε σε μαρμαρένιο αλώνι,
Κι’ α με νικήσης, Χάροντα, να πάρης την ψυχή μου,
Κι’ α σε νικήσω πάλι εγώ πήγαινε ‘ς το καλό σου.»
Πιάστηκαν και παλεύανε απ’ το πουρνό ως το βράδυ,
Κ’ εκεί ‘ς το γύρισμα του ηλιού που τρέμ’ να βασιλέψη,
Ακούν τον νιό που βόγγυζε και βαριαναστενάζει.
«Ασε με Χάρε μ’, άσε με παρακαλώ να ζήσω,
Τι έχω τα πρόβατα άκουρα και το τυρί ‘ς το ζύγι,
Τι έχω γυναίκα παρανιά και χήρα δεν της πρέπει,
Τι έχω παιδί κ’ είναι μικρό κι’ ορφάνια δεν του μοιάζει.
-Τα πρόβατα κουρεύονται και το τυρί ζυγειέται,
Και ταρφανό πορεύεται κ’ η χήρα κυβερνειέται."

ΥΓ: Όσοι θα ήθελαν να μάθουν λίγο περισσότερα για την Επικούρεια φιλοσοφία ακόμα και αν άκουσαν για τον Επίκουρο από τον Yalom ας πάνε στην πολύ καλή σελίδα http://www.epicuros.gr/

5 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

stelios

καταρχή ένα χαιρετισμό στον μπλογκδεσπότη, αφού πρώτη φορά απαντιόμαστε.

συμφωνώ με αυτά που λες για τους συγγραφεις - σταρ.


τώρα από κει και πέρα δεν είμαι σίγουρος αν συμφωνώ με τα αίτια τα οποία αναφέρεις.

ναι, δεν λέω μαλακία ο ατομικισμός, αλλά δεν θυμάμαι ένα "σύστημα αξιών" στην ιστορία το οποίο απελευθέρωσε τον άνθρωπο από το τρόμο του θανάτου.

ο έρωτας και ο θάνατος από ανέκαθεν συγκλόνιζαν τον άνθρωπο, είτε στον ατομικισμό πίστευε είτε σε ότιδηποτε άλλο.

τώρα αν έσυ έχεις καταφέρει να ξεπεράσεις αυτό το τρόμο , και άρα αποκλείεις ευτόν από την ομάδα των "συνήθως άχρηστων, μικρων, άχθος αρούρηδων άνθρωπων" - τι να πω..... εύγε!!!

τέλος να ρωτήσω: βεβαίως είναι μεγαλείο να πεθαίνεις για ένα ιδανικό. δεν υπάρχει κάποιο μεγαλειό για το οποίο αξίζει να ζει κανείς ;

μόνο μέσω του θανάτου και της θυσίας υπάρχει νόημα στη ζωή ;

αμα είναι έτσι τότε τι περιμένουμε ;

Πανδιων είπε...

Φιλέ Στέλιο,
ευχαριστώ για την επίσκεψη και το σχόλιο.
Πολύ σωστά αυτά που επισημάνεις και μου επιτρέπουν να επεκταθώ λίγο, αφού όντως κάποια πράγματα ίσως δεν αποτυπώνονται με αρκετή σαφήνεια στο αρχικό κείμενο.

Ορθώς λοιπόν αναφέρεις πως δεν θυμάσαι ένα σύστημα αξιών που να απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τον τρόμο του θανάτου, ορθώς όμως αν μιλάμε στο να δώσει μια τελειωτική λύση του προβλήματος. Μια τέτοια λύση φυσικά δεν πρόκειται να δοθεί ποτέ. Όμως στο ενδιάμεσο των απολύτων καταστάσεων έχουμε μια πληθώρα ενδεχομένων. Και κανένα σύστημα δεν μπορεί να έχει καμιά απόλυτη έκβαση αλλά μπορεί να έχει τάσεις. Δηλ κάποιο σύστημα μπορεί να έχει την τάση να προξενεί φόβο για τον θάνατο ( τον έρωτα κτλ κτλ ) ενώ ένα άλλο να έχει την τάση να αντιμετωπίζει αυτόν τον φόβο. Εδώ βλέπουμε συστήματα ικανά να παράγουν ανθρώπους που επιζητούν τον θάνατο για λάθος λόγους ( μάρτυρες των μονοθεϊστικών θρησκειών πχ ).

Δεν ήθελα να συνδέσω στο κείμενο την γενική μου κρίση για την ανθρωπότητα ( φυσικά και εγώ συμπεριλαμβάνομαι σε αυτή ), και όχι κρίση σε μεμονωμένα άτομα ή ομάδες ατόμων, με την φοβία του θανάτου αυτή καθ’ αυτή αλλά με το θέμα των αξιών. Το άχθος αρούρης πάει λοιπόν στην έλλειψη αξιών και προσπάθειας, και όχι στην όποια επιτυχία αντιμετώπισης του φόβου του θανάτου. Προσωπικά να σου πω την αλήθεια είχα την τύχη μέχρι στιγμής να μην χρειαστεί να δοκιμάσω το κατά πόσον τρέμω ή όχι τον θάνατο. Αν μη τι άλλο φαντάζομαι και πολλοί ακόμα θα είχαν την ίδια τύχη αλλά παρ' αυτά προσπαθούν να βρουν ένα στήριγμα είτε σε μεσσιανισμούς είτε σε ψυχοθεραπείες κτλ.

Τέλος θεώρησα δεδομένο πως η ζωή αξίζει να την ζεις οπότε δεν αναφέρθηκα καθόλου εκεί. Το θέμα είναι φαντάζομαι το πως την ζεις. Και εκεί που ήθελα να σταθώ είναι πως πολλές φορές το να ξεπερνάς τον φόβο του θανάτου για ένα ιδανικό, είναι η μεγαλύτερη κατάφαση που μπορεί να αναδείξει ακριβώς αυτήν την αυταπόδεικτη υπέρτατη αξία της ζωής. Και για να ολοκληρώσω με την κριτική μου να πω πως ο ίδιος ο σύγχρονος άνθρωπος που τρέμει μην πεθάνει, είναι αυτός που δεν βρίσκει και κανένα νόημα στην ζωή του, γι' αυτό και μας δείχνουν οι μελέτες πως άνω του 50% του πληθυσμού των δυτικών κοινωνιών πάσχει από κάποιο είδος ψυχασθένειας ( εκδηλώνεται με την συνήθη πια μελαγχολία ).

Ελπίζω να σε κάλυψα.

keraonas είπε...

ΧΩΡΙΣ ΘΥΣΙΑ ΝΟΜΙΖΩ ΟΤΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΝΟΗΜΑ Η ΖΩΗ.ΑΝ ΔΕΝ ΜΑΘΟΥΜΕ ΝΑ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΜΕ ΜΕΡΟΣ ΑΥΤΟΥ ΠΟΥ 'ΕΧΟΥΜΕ' ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΜΕ ΑΝΤΑΠΟΔΟΣΗ,ΚΑΤΑΝΤΑΜΕ ΕΓΩΠΑΘΗ,ΑΠΛΗΣΤΑ ΜΙΚΡΑ Η' ΜΕΓΑΛΑ ΚΑΘΑΡΜΑΤΑΚΙΑ.

Unknown είπε...

Ωραίο κομμάτι Πανδίων.
Ωραία ξετυλίγεις τη σκέψη, θαρρώ πάντως πως η "επιτυχία" του είδους των συγγραφέων που αναφέρεις βρίσκεται (συμφωνούμε) στην διάχυτη ανασφάλεια που διακατέχει τους ανθρώπους στις μέρες μας.
Και είτε ένας φτηνός (για μένα) παραμυθάς όπως ο Κουέγιο είτε ένας αληθοφανής συνομωσιολόγος όπως ο Μπράουν είτε ο οποιοσδήποτε Γιαλόμ, όλοι μαζί, προσφέρουν το ίδιο "φάρμακο" με διαφορετική γεύση: απόδραση.

Απόδραση από την πραγματικότητα και φυγή σε θολά νερά που ενδεχομένως βολεύουν για λίγο.
Δεν είναι η πρώτη φορά. Αν θυμάσαι, κάποτε ήταν ο Μαχαρίσι Μαχές, μετά ήταν ο Σάι Μπάμπα, πάντα είναι κάποιος που έχει να προτείνει ένα είδος "θαύματος" ή μία διδαχή που μοιάζει γοητευτική αλλά ποτέ δεν έχει ουσιαστική δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής.

Να αρχίσω άραγε και εγώ να «φιλοσοφώ»;
Θα πω λοιπόν πως φοβάται τον θάνατο όποιος δεν χάρηκε τη ζωή του, όποιος δεν αφέθηκε στις ηδονές της, όποιος δεν παραδόθηκε αβίαστα στις αρμονίες της.

Τις ξέρεις γενικά τις απόψεις μου. Φοβάται το θάνατο, όποιος στην πραγματικότητα δεν έζησε.
Και μιλάω σαν άνθρωπος που έζησα θανάτους δίπλα μου στην κυριολεξία, αγαπημένων ανθρώπων αλλά και σαν άνθρωπος που κατά κάποιο τρόπο πάντα με απασχολούσε το «επέκεινα» χωρίς όμως αγωνία.

Ίσως γιατί από πολύ νωρίς –όπως γνωρίζεις από τις παλιές συζητήσεις μας- θεωρώ ως την απόλυτη εκδήλωση του Θείου την Τέχνη και ως κάθαρση την «εμβάπτιση» σε αυτήν.

Για αυτό άλλωστε θεώρησα από πολύ νωρίς τις τρέχουσες θρησκείες –τον χριστιανισμό και τον ισλαμισμό κυρίως- ως βαθύτατα προσβλητικές για την Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια.

Είναι αυτές που βάρυναν και καταπλάκωσαν την ανθρώπινη συνείδηση με Ενοχές για τη Ζωή, καθιστώντας την ανάπηρη, και κατά συνέπεια παράγουν όχι τον φόβο αλλά τον τρόμο του θανάτου μιας που αυτός είναι πλέον συνώνυμος με την «θεία τιμωρία».

Θαυμάσιο βέβαια το δημοτικό που παραθέτεις από τις Συλλογές του Νικολάου Πολίτη (τεράστια η προσφορά του) στο οποίο ο λόγος μοιάζει να αντιλαλεί ακόμα το Ήθος του προχριστιανικού κόσμου σε σχέση με τον Χάροντα , που τον καλεί σε ισότιμο παιγνίδι, αδυνατώ να μη θυμηθώ εδώ και την περίφημη 7η Σφραγίδα του Μπέργκμαν όπου ο ιππότης προκαλεί τον Χάρο σε μία παρτίδα σκάκι.

Στο κάτω κάτω, για να θυμηθώ τους Έλληνες και πάλι, ακόμα και εδώ (μα ασφαλώς ΚΑΙ εδώ) υπάρχει η κάθετη διαλεκτική του Ατόμου με το Παν και τα Μέρη του, άρα και η σχέση του Ενός με το Τέλος περιέχει ένα Διαλεκτικό Φιλοσοφικό Υπόβαθρο.

Πανδιων είπε...

Γιώργο, ευχαριστώ για τα πάντα πολύτιμα σχόλια σου.
Για την τέχνη που λες φίλε μου....
η εκτίμηση μου γι' αυτή ( κάθε είδους ) αυξάνει νομίζω ανάλογα με την ηλικία μου όπως θα δεις σε προηγούμενο κείμενο.
Εις σε προστρέχω τέχνη.....

Νομίζω το σημείο που αναφέρεις την "πρακτική εφαρμογή" είναι τελικά η μεγάλη και συχνά σήμερα αόρατη ουσία.

Και για να συνδυάσω το σχόλιο σου με αυτό του Κεράωνα που και αυτό βρίσκει κέντρο στο πως αντιλαμβάνομαι το θέμα να πω πως στην ουσία της θυσίας ( της όποιας θυσίας για να ξεφύγουμε και από το απόλυτο του θανάτου ) βρίσκεται η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ. Η αναγνώριση του Άξιου και πραγματικά Ιερού.