Το Ρω και το Λάμβδα

Παρά το ότι συμβαίνει συχνά, οπότε θα έπρεπε να το έχω συνηθίσει, το γεγονός πως πολλά λογοτεχνικά έργα, μας ανοίγουν κάθε φορά που σκύβουμε πάνω τους, άλλες πύλες, και δρόμους απαρατήρητους στην πρώτη ανάγνωση, ανάλογα με τις καταστάσεις που βιώνουμε και που εστιάζεται η προσοχή μας, είναι κάτι που συνεχίζει να με συνεπαίρνει ευχάριστα.
Κάπως έτσι, διαβάζοντας ξανά τα επιγράμματα του Παλλαδά*, πέρασα γρήγορα από τα γνωστά ( δύο από αυτά έχω και στην σελίδα αριστερά ) και στάθηκα στο Ρω και το Λάμβδα απ’ όπου προέκυψαν οι κάτωθι σκέψεις.

*Ένα εξαιρετικό κείμενο με ανάλυση κυρίως του πρώτου τύπου επιγραμμάτων του ποιητή είχε παρουσιάσει περίπου ένα χρόνο πριν στο ιστολόγιο του ο Γιώργος Πίττας, αξίζει να το διαβάσετε.

Περί Κολακείας

Ρω και Λάμβδα μόνον, κόρακας κολάκων διορίζει
λοιπόν ταύτο κόραξ βωμολόχος τε κόλαξ.
Τουνεκά μοι, βέλτιστε, τόδε ζώον πεφύλαξο,
Ειδώς και ζώντων τους κόλακας κόρακας.

Σε αυτό το ευφυέστατο επίγραμμα τύπου λογοπαιγνίου ο Παλλαδάς δεν καινοτομεί σε κάτι αλλά συνεχίζει μια πολύχρονη παράδοση του Ελληνικού πολιτισμού, μια παράδοση σιχαμάρας και απαξίας για το κοινωνικό φαινόμενο των κολάκων. Ακόμα και το λογοπαίγνιο είναι συνέχεια της ρήσης του Αντισθένη που διασώζει ο Διογένης Λαέρτιος.

Κρείττον.. είς κόρακας η είς κόλακας εμπεσείν
Οι μέν γαρ νεκρούς, οι δε ζώντας εσθίουσιν.

Το οποίο μεταφέρει και ο Στοβαίος ως εξής:

Αντισθένης αιρετώτερον φήσιν εις κόρακας εμπέσειν,
ή εις κόλακας.
οι μεν γαρ αποθανόντος το σώμα,
οι δε ζώντος την ψυχήν λυμαίνονται.

Ο φιλόσοφος μας λέει πως είναι καλύτερα κάποιος να πέσει σε κόρακα παρά σε κόλακα, γιατί οι μεν κόρακες τρέφονται με τις σάρκες των νεκρών, ενώ οι κόλακες με τις ψυχές των ζωντανών.
Έτσι στο λυκόφως του Ελληνικού πολιτισμού έρχεται ο ποιητής να συμπληρώσει πως:
Η διαφορά του κόρακα από τον κόλακα είναι το Ρ και το Λ και πως ο κόρακας είναι ένας βωμολόχος κόλακας. Πρέπει να φυλασσόμαστε από αυτό το ζώο, τον κόλακα που είναι ο κόρακας των ζωντανών.
Φαίνεται πως η κολακεία είναι μια πρακτική συνηθισμένη στις ανθρώπινες κοινωνίες, πρακτική που συνήθως εμφανίζεται εκεί που υπάρχει εξουσία και αυλές, εκεί όπου κυριαρχούν οι ανισότητες και τα κατώτατα ένστικτα του ανθρώπου, εκεί όπου οι συμπεριφορές δεν καθορίζονται από αρχές και τιμή αλλά από την φιλαρέσκεια και το προσωπικό κέρδος. Και αν η κολακεία είναι μια ιδιότητα που μπορεί να αναπτύξει ο απαίδευτος, αδύναμος και άτιμος δεν παύει αυτή να είναι κενή περιεχομένου αν δεν υπάρχει και ο αποδέκτης της. Από μόνος του ο κόλακας είναι απλά ένα φαινόμενο, ένας τύπος ανθρώπου που μπορεί απλά να αντιμετωπιστεί με χλεύη και αδιαφορία, όμως η πράξη του της κολακείας όταν βρει μεγάλα αυτιά, έχει αντίκτυπο που είναι σημαντικός και είναι αυτό που θα πρέπει να μας απασχολεί όπως απασχόλησε και τους προγόνους μας σε όλη την διάρκεια του πολιτισμού μας.
Μόνο αν περάσουμε από τον κόλακα στον κολακευόμενο μπορούμε να κατανοήσουμε την διάσταση του φαινομένου και να εξηγήσουμε γιατί ο κόλακας είναι ο κόρακας για τους ζωντανούς.
Σε μια πρώτη βαθμίδα ο κόλακας απλά κερδίζει κάτι εις βάρος του κολακευόμενου όπως μας παρουσιάζει και το Αισωπικό με τον κόρακα που χάνει το φαγητό του από την αλεπού που τον κολακεύει. Αναλόγως ο Φωκυλίδης προειδοποιεί να μην κάνουμε φίλους τους παρασιτικούς κόλακες, αφού είναι φίλοι μόνο για το φαγοπότι.
Είναι εμφανές πως και το να είμαστε οι άνθρωποι επιρρεπείς στην κολακεία είναι σύνηθες αφού εισέρχεται η κολακεία ύπουλα μέσω συναισθημάτων και είναι συνεχής ο αγώνας που πρέπει να δίνουμε ώστε να μην πέφτουμε θύματα της. Για αυτή την ανθρώπινη αδυναμία καταπολέμησης της κολακείας ο Σενέκας πολύ ωραία αναφέρει πως οι άνθρωποι πολύ συχνά, βάζουμε ανάμεσα σε εμάς και την κολακεία μια πόρτα, την οποία όμως δεν κλείνουμε ποτέ.
Σε όλες τις περιπτώσεις αυτό που ο κολακευόμενος στερεί από τον εαυτό του ακούγοντας τους κόλακες είναι η Αλήθεια και η δυνατότητα βελτίωσης και αυτό είναι το αγαθό που εντέλει χάνει από τα ράμφη τους. Πολλές οι προειδοποιήσεις των σοφών μας για τα δεινά που παθαίνει ο κολακευόμενος.

Ο Φαβωρίνος μας λέει:

Ώσπερ ο Ακταίων υπό των τρεφομένων υπ' αυτού κυνών απέθανεν,
ούτως οι κόλακες τους τρέφοντας καταλύουσιν

και ο Αριστώνυμος συμπληρώνει:

Τα μεν ξύλα το πύρ αύξοντα υπ' αυτού καταναλίσκεται.
ο δεν πλούτος εκτρέφων τους κόλακας υπ' αυτών τούτων διαφθείρεται

Δυστυχής είναι ο άνθρωπος εκείνος που πέφτει θύμα λόγω της αδυναμίας του στους κόλακες και ταυτίζει τα ευχάριστα λόγια τους με λόγια φιλίας, με αποτέλεσμα τελικά να χάνει τους φίλους του και να περιτριγυρίζεται από κόλακες μέχρι αυτοί να «φάνε» ως κόρακες την ψυχή του.
Πολλάκις μας μιλάνε και γι αυτό οι πρόγονοι όπως ο σοφιστής Αντιφών που επισημαίνει πως «Πολλοί άνθρωποι , ενώ έχουν καλούς και ειλικρινείς φίλους , δεν το αντιλαμβάνονται και συνάπτουν φιλίες με εκείνους που τους θωπεύουν και τους κολακεύουν»
και συνεχίζουν οι νουθεσίες από το παρελθόν
Ο Ευριπίδης λέει:

Φίλους δε τους μεν μη χαλώντας εν λόγοις κέκτησο.
Τους δεν προς χάριν συν ηδονή
τη ση πονηρούς, κλείθρον είργετω στέγης.

Ο Δημόκριτος:

ευλογέειν επί καλοίς έργμασι, καλόν.
το γάρ επί φλαύροισι, κίβδηλον, και απατεώνος έργον.

Ο Φαβωρίνος:

Έστι δε ούκ αξιόπιστος έπαινος, ον επαίνει τις έτερον φια το εαυτού συμφέρον.

Ο Διογένης:

Επί της κολακείας, ώσπερ επί μνήματος, αυτό μόνον το όνομα της φιλίας επιγέγραπται.

Ο Ισοκράτης:

Μισεί τους κολακεύοντας, ώσπερ του εξαπατώντας.
αμφότεροι γαρ πιστευθέντες τους πιστεύσαντας αδικούσι.

Ο Πυθαγόρας συμπληρώνει:

Χαίρε τοις ελέγχουσι σε μάλλον, η τοις κολακεύουσιν.
ως δ' εχθρών χείρονας εκτρέπου τους κολακεύοντας.

Και ο Σωκράτης:

Οι μεν λύκοι τοις κυσίν, οι δε κόλακες τοις φίλοις όντες όμοιοι,
ανομοίων επιθυμούσιν.

Απ’ όλα τα παραπάνω βλέπουμε γιατί πρέπει να μισούμε τους κόλακες και να μην κρατάμε ανοιχτή αυτή την πόρτα που αναφέρει ο Λατίνος.
Υπάρχει όμως και ένα άλλο πολύ σοβαρότερο επίπεδο του φαινομένου αυτού, όταν το αποτέλεσμα της κολακείας δεν βλάπτει μόνο τον κολακευόμενο αλλά και τρίτους. Αυτό πάντα συμβαίνει όταν ο κολακευόμενος είναι κάποιος που έχει εξουσία πάνω σε άλλους. ( εδώ χρήσιμο είναι να πούμε πως όλοι λίγο πολύ, σε διαφορετικά μεγέθη μπορεί να έχουμε εξουσία πάνω σε άλλους ανθρώπους. )

Ο Παλλαδάς λοιπόν πάλι μας λέει πως ο άριστος άνθρωπος πρέπει να μισεί όχι μόνο τον κόλακα αλλά και αυτόν που κολακεύεται. Γιατί αυτός που ανέχεται τους κόλακες σε πολλούς θα κάνει κακό ανεχόμενος και πιστεύοντας αυτά που του λένε.

Εί τις ανήρ άρχων εθέλει κολάκων ανέχεσθαι,
Πολλούς εκδώσει τοις μιαροίς στόμασιν
Ώστε χρή τον άριστον απεχθαίροντα δικαίως,
Ως κόλακας μισείν τους κολακευομένους.

Έτσι ο Παλλάδας την πολύπαθη εποχή που ζεί όπου Τύραννοι, εκτρέφουν το χείριστο των ζώων στις αυλές τους

“Από μεν τα ήμερα τους κόλακες , από δε τα άγρια τους συκοφάντες”. Διογένης
”Από μεν τα άγρια ζώα το χειρότερο είναι ο Τύραννος και από τα ήμερα , ο Κόλακας”. Πλούταρχος

συνεχίζει την ελληνική παράδοση που συνδέει τους κόλακες και τους κολακευόμενους με την Τυραννία, την συκοφαντία και την διαβολή, όπου οι αγαθοί πέφτουν θύματα των φαύλων.

Ενδεικτικά ο Πλάτωνας στην προς τον Τύραννο Διονύσιο επιστολή μας λέει:

Εώρων γαρ και τότε, και νυν ορώ τας μεγάλας ουσίας και υπερόγκους των τε ιδιοτών και των μοναρχών, σχεδόν όσω περ αν μείζους ώσι, τοσούτω πλείους και μείζους τους διαβάλλοντας, και προς ηδονήν μετά αισχράς βλάβης τους ομιλούντας τρέφοπύσας, ου κακόν ουδέν μείζον γεννά πλούτος τε και η της άλλης εξουσίας δύναμις.

Την πιο ολοκληρωμένη όμως σύνδεση των φαινομένων αυτών μας την παραδίδει ο Λουκιανός στο έργο του «Περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβολή» μέσα από το παράδειγμα του πίνακα «η Διαβολή» που ζωγράφισε ο μεγάλος Απελλής.

*

Περισσότερο απ’ όλους ο ζωγράφος Απελλής, ο Εφέσιος, συνέλαβε την εικόνα της διαβολής .Γιατί ο ίδιος έπεσε θύμα της.
Είχε διαβληθεί άσχημα, ότι τάχα συμμετείχε στη συνομωσία του Θεοδώτα προς τον Πτολεμαίο στην Τύρο ,ενώ ο Απελλής δεν είχε δεί ποτέ την Τύρο, ούτε καν γνώριζε ο Θεοδότας ποιος είναι, εκτός μόνο όσα άκουγε από τον Πτολεμαίο, ότι είναι κάποιος ύπαρχος επιτετραμμένος στην Φοινίκη.
Άλλ' όμως κάποιος ομότεχνος ανταγωνιστής του, Αντίφιλος το όνομα του, από φθόνο για την τιμή που του είχε ο βασιλιάς και απο ζηλοτυπία για την τέχνη του, κατήγγειλε στον Πτολεμαίο ότι τα ξέρει όλα και πως κάποιος είδε τον Απελλή στην Φοινίκη να συντρώγει με τον Θεοδότα και σε όλο το δείπνο του μιλούσε μυστικά στο αυτί.
Στο τέλος ισχυρίστηκε πως η αποστασία της Τύρου και η κατάληψη της Πηλουσίου προέκυψε κατόπιν συμβουλής του Απελλή .
Ο Πτολεμαίος αν και γενικά δεν ήταν νευρικός ,αλλά θρεμμένος μέσα στην δεσποτική κολακεία, άναψε και συνταράχτηκε τόσο πολύ από την παράλογη αυτή διαβολή ώστε δεν σκέφτηκε ούτε το πιο εύλογο: Ούτε ότι ήταν ανταγωνιστής του ο διαβάλλων, ούτε ότι ο ζωγράφος Απελλή ς δεν ήταν δε θέση να κάνει μια τόσο μεγάλη προδοσία. Και επιπλέον δεν σκέφτηκε πως δεν είχε λόγο να το κάνει ,αφού ήταν ευεργετημένος από αυτόν και έχαιρε της εκτίμησης των ομοτέχνων του. Αλλά ενώ δεν εξέτασε και το απλό, αν πράγματι ταξίδεψε ο Απελλής στην Τύρο, αμέσως εξεμάνη και βούιξε όλο το βασιλικό παλάτι από φωνές και τις κραυγές του για τον αχάριστο, τον επίβουλο και συνωμότη.
Και αν δεν έλεγε κάποιος από τους παρόντες που αγανάκτησε με την αναισχυντία του Αντίφιλου και καταλυπήθηκε τον Απελλή ,ότι κανέναν από αυτούς δεν συνάντησε ο άνθρωπος ,θα του είχαν κόψει το κεφάλι και θα είχε προσπεραστεί το γεγονός πως σε τίποτα δεν ήταν αίτιος αυτός για τα κακά που συνέβησαν στην Τύρο.
Ο Πτολεμαίος λέγεται ότι ντράπηκε τόσο πολύ με αυτά που γίνανε, που δώρισε στον Απελλή 100 τάλαντα και τον Αντίφιλο τον έκανε δούλο του.
Ο Απελλής καθώς κρατούσε στη μνήμη του όσα κινδύνεψε να πάθει, με αυτήν την εικόνα αναπαρέστησε την διαβολή:
Στα δεξιά της κάθεται κάποιος άνδρας με τεράστια αυτιά, σχεδόν όμοια με του Μίδα, προτείνοντας το χέρι ενώ από μακριά πλησιάζει η Διαβολή.
Γύρω από αυτόν στέκονται δυο γυναίκες. Μου φαίνεται η Άγνοια και Υπόληψις. Από την άλλη πλευρά προσέρχεται η Διαβολή, γύναιον υπερβολικά όμορφο, θερμό και ταραγμένο έτσι που να δείχνει τη λύσσα και την οργή της. Στο αριστερό της χέρι κρατάει μια δάδα καιόμενη και με το άλλο σέρνει ένα νέο που έχει σηκώσει τα χέρια προς τον ουρανό και επικαλείται τους θεούς .
Προηγείται μπροστά τους ένας άνδρας ωχρός και άσχημος, με κοφτερό βλέμμα που μοιάζει με αυτούς που πάσχουν από μακρά ασθένεια. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι αυτός είναι ο Φθόνος. Υπάρχουν και άλλες δύο επιπλέον που συνοδεύουν, προτρέπουν, υποστηρίζουν και επιδοκιμάζουν την Διαβολή.
Όπως μου μαρτύρησε ο περιηγητής της εικόνας η μία ήταν η Επιβουλή ,η άλλη η Απάτη.
Στο κατόπι ακολουθεί μια άλλη μορφή ,εντελώς πένθιμα φτιαγμένη, μαυροντυμένη και συντετριμμένη ,Μετάνοια νομίζω λεγότανε… Αυτή γυρνούσε προς τα πίσω δακρυσμένη και με μεγάλη ντροπή έβλεπε την Αλήθεια να πλησιάζει. Έτσι λοιπόν ο Απέλλης απεικόνισε με τη ζωγραφική του τον κίνδυνο που διέτρεξε.*

Όπου ο φιλόσοφος συνδέοντας όλα τα παραπάνω μας λέει πως η διαβολή είναι αδελφή της κολακείας το μεγαλύτερο από τα πιο χυδαία ραδιουργήματα που τεχνάζονται οι φαύλοι.

Μηχανήματα δε αυτοίς κατά του ακούοντος η τε απάτη και το ψεύδος και η επιορκία και προσλιπάρησις και αναισχυντία και άλλα μυρία ραδιουργήματα. η δέ δή μεγίστη πασών η κολακεία εστί, συγγενής, μάλλον δε αδελφή τις ούσα της διαβολής. ουδείς γούν ούτω γεννάδας εστί και αδαμάντινον τείχος της ψυχής προβεβλημένος, ος ούκ αν ενδοίη προς τας της κολακείας προσβολάς, και ταύτα υπορυττούσης και τους θεμελίους αφαιρούσης της διαβολής. και τα μεν εκτός ταύτα. ένδοθεν δε πολλαί προδοσίαι συναγωνίζονται τας χείρας ορέγουσαι και τας πύλας αναπετώσαι και πάντα τρόπον τη αλώσει του ακούοντος συμπροθυμούμεναι. πρώτον μεν το φιλόκαινον, ο φύσει πάσιν ανθρώποις υπάρχει, και το αψίκορον, έπειτα δε το πρός τά παράδοξα των ακουσμάτων επόμενον. ου γαρ οίδ' 'οπως ηδόμεθα πάντες λαθρηδά και πρός το ούς λεγόμενα και μεστά υπονοίας ακούοντες• οίδα γουν τινας ούτως ηδέως γαργαλιζομένους τα ώτα υπό των διαβολών ώσπερ τους πτεροίς κνωμένους.

Από τα βάθη των αιώνων η σοφία των προγόνων μας έρχεται να μας προστατεύσει. Ειδικά αυτό το θέμα είναι πάντα επίκαιρο αφού μοιάζει να ζούμε σε έναν κόσμο όπου η δουλοπρέπεια και η κολακεία ( τις εξισώνει ο Πλάτων στην Πολιτεία ) φαίνεται να κυριαρχούν σε όλους τους τομείς ( προσωπικές σχέσεις, οργανώσεις, πολιτεία ) και πολλές φορές μάλιστα να λογίζονται ως κάτι το θεμιτό και θετικό με αποτέλεσμα όπως είδαμε δημιουργούνται βλάβες. Εμείς αρκεί να θυμόμαστε ( όπως συχνά έχω αναφέρει στο παρελθόν ) πώς η φιλοσοφία δεν είναι, ούτε διάβασμα ή συγγραφή βιβλίων, ούτε παρακολούθηση ή παρουσίαση διαλέξεων, δεν είναι ούτε τσιτάτα, ούτε θεωρητικολογίες. Η φιλοσοφία είναι πράξη συνεχής και μάχη, κυρίως με τον εαυτό μας.

* Από αυτήν την περιγραφή του πίνακα του Απελλή εμπνεύστηκε ο Μποτιτσέλι τον δικό του πίνακα που βλέπετε.
* Την μετάφραση αυτού του αποσπάσματος από το έργο του Λουκιανού την βρήκα στο ιστολόγιο το μανιτάρι το οποίο ευχαριστώ που με γλύτωσε από την προσπάθεια να μεταφράσω εγώ ένα τόσο μεγάλο κείμενο.