Διπόλεια δε εορτή Αθήνησιν

Υπολόγιζα πως αύριο ανήμερα της 14ης Σκιροφοριώνος θα κυκλοφορούσε στα "Φαινόμενα" ένα κείμενο που είχα ετοιμάσει για την εορτή των Διιπολείων, δυστυχώς όμως λόγω των απεργειών των δημοσιογράφων κτλ θα πρέπει να περιμένουμε λίγο.
Σαφώς σήμερα όλοι εορτάζουμε το ηλιοστάσιο, αλλά μιας και δεν είναι κακό να θυμόμαστε και το τι εορτάζαν οι πρόγονοι μας αυτή την εποχή, θα αντιγράψω μερικές αναφορές για τα Διιπόλεια/Βουφόνια που συγκέντρωσα καθώς έγραφα το άρθρο.
Μάλιστα για την συγκεκριμένη τελετή έχουμε και την πιο μακροσκελή περιγραφή που υπάρχει στην γραμματεία για οποιαδήποτε Αθηναική εορτή από τον Θεόφραστο όπως την μεταφέρει ο Πορφύριος.
Αυτό το κείμενο το αποδίδω στα νέα ελληνικά τα υπόλοιπα τα σύντομα ώς βρίσκονται.

Διπόλεια δε εορτή Αθήνησιν, εν η Πολιεί Διί θύουσι Σκιρροφοριώνος τετάρτη επί δέκα 

Σχόλια στην Ειρήνη του Αριστοφάνη 419

Βουφόνια.  ήγετο αύτη Σκιροφοριώνος μηνός τερτάρτη επί δέκα.

Etym. Magn. 210.30

Μια εορτή που θεωρείτο πανάρχαια ήδη από την κλασσική εποχή :

Ναι μα Δία. Προς ταυτ', ω φίλ' Ερμή, ξύλλαβε ημίν προθύμως, τηνδε και ξυνανέλκυσον. Και σοι τα μεγαλ' ημείς Παναθήναι' άξομεν πάσας τε τας άλλας τελετάς τας των θεών, Μυστήρι' Ερμή, Διπολίει, Αδώνια.

Αριστοφάνης, Ειρήνη

τα Διιπόλια γαρ ην εορτή του Διός αρχαία, αρχαιοτάτη.

Σχόλια στην Ειρήνη του Αριστοφάνη

και Βουφονίων εορτή Αθηναίων πάνυ αρχαία. εν γαρ τοις Διιπολείοις φασί βουν το πόπανον καταφάγειν το παρεσκευασμένον προς την θυσίαν, Βαύλωνα δε τίνα ως είχε τω πελέκει αποκτείναι τον βούν, καθά και Ανδροτίων μέμνηται δια της τετάρτης.Και τούτου χάριν βούν θύουσιν εν τοις Διιπολείοις, δια τον βούν τον φαγόντα το πόπανον και τυθέντα δια του ποπάνου.Σχόλια στην Ειρήνη του Αριστοφάνη

αλλά γνώρισε και ο Παυσανίας αναλοίωτη ~500 χρόνια μετά:

...καὶ Διός ἐστιν ἄγαλμα τό τε Λεωχάρους καὶ ὁ ὀνομαζόμενος Πολιεύς, ᾧ τὰ καθεστηκότα ἐς τὴν θυσίαν γράφων τὴν ἐπ’ αὐτοῖς λεγομένην αἰτίαν οὐ γράφω. τοῦ Διὸς τοῦ Πολιέως κριθὰς καταθέντες ἐπὶ τὸν βωμὸν μεμιγμένας πυροῖς οὐδεμίαν ἔχουσι φυλακήν· ὁ βοῦς δέ, ὃν ἐς τὴν θυσίαν ἑτοιμάσαντες φυλάσσουσιν, ἅπτεται τῶν σπερμάτων φοιτῶν ἐπὶ τὸν βωμόν. καλοῦσι δέ τινα τῶν ἱερέων βουφόνον, <ὃς κτείνας τὸν βοῦν> καὶ ταύτῃ τὸν πέλεκυν ῥίψας—οὕτω γάρ ἐστίν οἱ νόμος— οἴχεται φεύγων· οἱ δὲ ἅτε τὸν ἄνδρα ὃς ἔδρασε τὸ ἔργον οὐκ εἰδότες, ἐς δίκην ὑπάγουσι τὸν πέλεκυν.ταῦτα μὲν τρόπον τὸν εἰρημένον δρῶσιν· ἐς δὲ τὸν ναὸν ὃν Παρθενῶνα ὀνομάζουσιν, ἐς τοῦτον ἐσιοῦσιν...

...ἔνθα τῷ σιδήρῳ καὶ πᾶσιν ὁμοίως τοῖς ἀψύχοις δικάζουσιν, ἐπὶ τῷδε ἄρξασθαι νομίζω. Ἀθηναίων βασιλεύοντος Ἐρεχθέως, τότε πρῶτον βοῦν ἔκτεινεν ὁ βουφόνος ἐπὶ τοῦ βωμοῦ τοῦ Πολιέως Διός· καὶ ὁ μὲν ἀπολιπὼν ταύτῃ τὸν πέλεκυν ἀπῆλθεν ἐκ τῆς χώρας φεύγων, ὁ δὲ πέλεκυς παραυτίκα ἀφείθη κριθεὶς καὶ ἐς τόδε ἀνὰ πᾶν ἔτος κρίνεται. λέγεται μὲν δὴ καὶ ἄλλα τῶν ἀψύχων αὐτόματα ἐπιθεῖναι σὺν τῷ δικαίῳ τιμωρίαν ἀνθρώποις...

Μια εορτή για την οποία δώθηκαν διάφορες εξηγήσεις και αίτια :

Βουφόνια παλαιά εορτή, ην φάσιν άγεσθαι μετά τα μυστήρια, ότε και βουν θύουσιν εις υπόμνησιν του πρώτου φονευθέντος βοός εν ακροπόλει αψαμένουν του πελανού εν τη εορτή των Διονυσίων. 

Βουν δε Δίομος έσφαξε πρώτος, ιερεύς ων του Πολιέως Διός, ότι των Διιπολείων αγομένων και παρεσκευασμένων κατά το πάλαι έθος των καρπών ο βούς προσελθών απεγεύσατο του ιερού πελάνου. συνεργούς γαρ λαβών τους άλλους όσοι παρήσαν, απέκτεινε τούτον. και παρά μεν Αθηναίοις τοιαύται κατά μέρος αποδίδονται αίτιαι, αλλαι δε παρ' άλλοις λέγονται.

Ότι Αττικόν τούτο έθος, όταν ο βούς αποσφαγή, των μεν άλλων αποψηφίζονται, κρίνοντες έκαστον εν τω μέρει φόνου. καταγιγνώσκουσι δε της μάχαιρας, και λέγουσι ταύτην αποκτείναι αυτόν. και εν η ταύτα ημέρα δρώσι, Διιπόλια την εορτήν καλούσι και Βουφόνια.

με χαρακτηριστικότερη αυτή του Θεόφραστου:

Την ώρα που γίνονταν μια δημόσια θυσία στην Αθήνα, κάποιος ονόματι Δίομος ή Σώπατρος, ξένος στην καταγωγή, καλλιεργούσε τα κτήματα του στην Αττική. Ξαφνικά ένα από τα βόδια που είχε, μπήκε μέσα στο σπίτι και έφαγε μέρος από τον πέλανον και τους πλακούντες που βρίσκονταν πάνω στο τραπέζι, προσφορά θυσιαστική για τους θεούς, ενώ τα υπόλοιπα τα πάτησε. Εξοργισμένος ο Σώπατρος, άρπαξε ένα ακονισμένο πέλεκυ από δίπλα του και χτύπησε το βόδι. Το ζώο πέθανε και αφού αυτός ξεπέρασε την οργή του, σκεφτόμενος πια ορθά κατάλαβε τι ακριβώς είχε πράξει. Έτσι έθαψε το βόδι και καταδίκασε ο ίδιος τον εαυτό του για ασέβεια σε εξορία. Έφυγε λοιπόν και πήγε στην Κρήτη. Σύντομα, όμως, έπεσε καύσωνας και ξηρασία και χάθηκαν οι καρποί οπότε οι Αθηναίοι ρώτησαν απο κοινού τον θεό τι πρέπει να κάνουν για να σταματήσει το κακό. Η Πυθία τους προέτρεψε να ανακαλέσουν τον Σώπατρο από την Κρήτη έτσι ώστε να τερματιστούν τα δεινά. Και τους είπε πως έπρεπε ο φονιάς να τιμωρηθεί, ενώ το θύμα να "αναστηθεί" στην ίδια εορτή και να γίνει νέα θυσία στην οποία όλοι θα έτρωγαν αντί να θάψουνε το θύμα. Έτσι μετά από έρευνα βρέθηκε πως αίτιος της πράξης ήταν ο Σώπατρος, ο οποίος πιστεύοντας πως θα απαλλάγονταν απο το μίασμα αν οι Αθηναίοι κάναν ότι πρόσταξε η Πυθία είπε σε αυτούς που τον συνάντησαν, πως όλη η πόλη έπρεπε να σκοτώσει έναν ταύρο. Απορώντας οι Αθηναίοι ποιος θα σκότωνε το ζώο, ο Σώπατρος προσφέρθηκε να το κάνει αυτός, μόνο όμως αφού τον έχριζαν πολίτη της Αθήνας και αφού δέχονταν όλοι πως θα ήταν εξίσου κοινωνοί του φόνου. Αφού λοιπόν συμφώνησαν επέστρεψαν στην Αθήνα και έτσι τέλεσαν την πράξη όπως ακριβώς γίνεται ακόμα και σήμερα.
Έτσι, διάλεξαν παρθένες υδροφόρους, οι οποίες μετέφεραν νερό για να ακονιστεί ο πέλεκυς και το μαχαίρι. Και αφού τα ακόνισαν κάποιος έδωσε τον πέλεκυ σε κάποιον άλλο και εκείνος χτύπησε το ζώο ενώ ένας τρίτος το έσφαξε. Μετά άλλοι το έγδαραν και τέλος άπαντες φάγανε κομμάτια από το βόδι. Και αφού αυτά ολοκληρώθηκαν γέμισαν το δέρμα του ζώου με άχυρο και το έραψαν και το έστησαν όρθιο ίδιο στην μορφή σαν όταν ήταν ζωντανό. Τέλος του έζευξαν ένα άροτρο σαν να ήταν το βόδι έτοιμο για εργασία. Αμέσως μετά προχώρησαν σε κρίση του εγκλήματος σαν να επρόκειτο για μια κανονική δίκη, καλώντας όλους όσους ήταν συναυτουργοί του φόνου σε απολογία. Πρώτες οι υδροφόροι κατηγόρησαν περισσότερο αυτούς που ακόνισαν τον πέλεκυ, εκείνοι αυτόν που τον παρέδωσε ενώ αυτός με την σειρά του εκείνον που έσφαξε το ζώο ενώ τέλος αυτός το ίδιο το μαχαίρι. Καθώς αυτό ήταν χωρίς φωνή του καταλογίστηκε ο φόνος. Από τότε, έως και σήμερα συνεχώς οι Αθηναίοι τελούν με τον ίδιο τρόπο την θυσία του βοδιού στην Ακρόπολη κατά την τελετή των Διιπολίων. Έτσι αφού τοποθετήσουν πάνω στην χάλκκινη τράπεζα τον πέλανον και ψαιστά περιφέρουν στην πόλη τα βόδια και όποιο φάει από την τράπεζα θυσιάζεται. Και υπάρχουν και σήμερα ειδικά ιερατικά γένη που κάνουν αυτές τις πράξεις.  Αυτοί που κατάγονται από αυτόν που χτύπησε το ζώο (Σώπατρο) λέγονται βουτύποι, ενώ αυτοί που κατάγονται από αυτόν που το περιέφερε κεντριάδες. Τέλος όσοι προέρχονται από εκείνον που τέλεσε την σφαγή ονομάζονται διαίτροι, λόγω των μερίδων που μοιράστηκαν από το σφάγιο. Και αφού παραγεμίσουν την δορά, και ολοκληρώσουν την δίκη πετάνε το μαχαίρι στην θάλασσα.

Αλλά παρόλες τις αναφορές και περιγραφές, η ουσία της μας διαφεύγει. Περισσότερα όταν κυκλοφορήσουν τα Φαινόμενα.

Όπως και να έχει καλό μας Ηλιοστάσιο, Διιπόλεια και Πανσέληνο