Ένα από τα πράγματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος ο οποιοσδήποτε "νεοεισερχόμενος" στην Ελληνική θρησκεία είναι η δυσκολία καθορισμού της θρησκευτικής ορθότητας δηλαδή το ποια πράγματα καθορίζουν το ευσεβές ή ασεβές στην παράδοση μας. Μάλιστα λόγω της καθολικής επιρροής της χριστιανικής ή της σύγχρονης νοοτροπίας συχνά παρατηρείται το φαινόμενο μεγάλων αποκλίσεων συχνά οφειλόμενων σε διάφορα κλισέ τα οποία αποδεχόμαστε. Για παράδειγμα, με την επαφή με μια κουλτούρα σύγχρονου εσωτερισμού, αρκετοί θεωρούν πως η πραγματική ευσέβεια είναι η εσωτερική/ψυχική στάση και μόνο. Άλλοι παρασυρμένοι από την εν πολλοίς ισχύουσα διαφορά με τον μονοθεϊσμό στα περί "θεολογίας" και "δόγματος" αρκούνται σε μια επιφανειακή εξωτερική έκφραση ως αρχή και τέλος της ευσέβειας, ενώ τέλος, κάποιοι άλλοι παρασυρμένοι από τον σύγχρονο αθεϊσμό διακρίνουν πίσω από κάθε πράξη ευσέβειας την δεισιδαιμονία.
Σκέφτηκα λοιπόν πως ίσως βοηθήσουν σαν έναυσμα για περαιτέρω αναζήτηση κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα από την γραμματεία μας, γι' αυτές ακριβώς τις έννοιες, έτσι ώστε να πλησιάσουμε το πως αντιμετώπιζαν αυτά τα θέματα οι ίδιοι οι πρόγονοι μας. Φυσικά τα παρακάτω αποσπάσματα δεν είναι επ' ουδενί το άλφα και ωμέγα των θεμάτων που θίγονται, στην τελική δεν είναι παρά οι προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους (στο πλαίσιο όμως που τίθονται δεν θα ήταν και μη αποδεχτές από το σύνολο), όμως με λίγη προσοχή μπορούμε να διακρίνουμε κάποιους βασικούς κανόνες.
Σωκράτης
ἡ δὲ δὴ ὁσιότης τε καὶ εὐσέβεια θεῶν, ὦ Εὐθύφρων; οὕτω λέγεις;
Εὐθύφρων
ἔγωγε.
Οιόμενον δε κάλλιστα πάντων ανθρώπων θεραπεύειν τους θεούς ερέσθαι την Πυθίαν, τον άριστα και προθυμότατα το δαιμόνιον γεραίροντα θεσπίσαι και τον ποιούντα τας θυσίας προσφιλεστάτας....
την δε ιέρειαν αποκρίνασθαι, πάντων άριστα θεραπεύειν τους θεούς Κλέαρχον....
Ο Πορφύριος στο 'περί αποχής εμψύχων' έργο του μας αναφέρει σαν παράδειγμα ευσέβειας προς τους θεούς (όπως υποδείχτηκε από το ίδιο το Δελφικό μαντείο) τον Κλέαρχο, ας δούμε γιατί έχοντας υπόψιν πως το έργο είναι προπαγανδιστικό υπέρ της αποχής από τις αιματηρές θυσίες (οπότε ιδιαίτερο ως προς αυτό τον τομέα).
Τον δε Κλέαρχον φάναι επιτελείν και σπουδαίως θύειν εν τοις καθήκουσι χρόνοις, κατά μήνα έκαστον ταις νουμηνίαις στεφανούντα και φαιδρύνοντα τον Ερμήν και την Εκάτην και τα λοιπά των ιερών, α δή τους προγόνους καταλιπείν, και τιμάν λιβανωτοίς και ψαιστοίς και ποπάνοις. κατ' ενιαυτόν δε θυσίας δημοτελείς ποιείσθαι, παραλείποντα ουδεμίαν εορτήν. εν αύταίς δε ταύταις θεραπεύειν τους θεούς ού βουθυτούντα ουδέ ιερεία κατακόπτοντα, αλλ' ότι αν παρατύχη επιθύοντα, σπουδάζειν μέντοι από πάντων των περιγιγνομένων καρπών και των ωραίων α εκ της γής λαμβάνεται, τοις θεοίς τας απαρχάς απονέμειν. και τα μεν παρατιθέναι, τα δε καθαγίζειν αυτοίς. Πορφύριος περί αποχής εμψύχων 2.16Σύμφωνα λοιπόν με τον Πορφύριο, ο Κλέαρχος ήταν ιδιαίτερα ευσεβής γιατί:
- Θυσίαζε πρόθυμα κατά τα παραδεδομένα στον κατάλληλο χρόνο
- Τηρούσε τις νουμηνίες (και τις άλλες ιερές ημέρες προφανώς) φροντίζοντας τα προγονικά αγάλματα, ανάβοντας λιβάνι και κάνοντας προσφορές.
- Δεν παρέλειπε να συμμετέχει και να θυσιάζει σε κάθε δημοτελή εορτή (όχι όμως ζώα, η ιδιαιτερότητα που λέγαμε), χωρίς υπέρβολές με τα μέσα που είχε
- Πάντα προσέφερε τις απαρχές στους θεούς.
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί καλό παράδειγμα της ευσέβειας ταυτισμένης με την ορθή θρησκευτική πρακτική. Κατάλληλη πράξη σε κατάλληλο χρόνο (πρόθυμα όμως, άρα υπάρχει και μια μη τονισμένη εσωτερική διάσταση). Επίσης σημαντικό να κρατήσουμε εδώ και την συνέπεια καθώς φαίνεται να είναι βασικό χαρακτηριστικό του Κλέαρχου.
Αντίστοιχα έχουμε και τα εξής για την σημασία της εσωτερικής στάσης για να μην δωθεί η εντύπωση πως περιοριζόμαστε στην ορθοπραξία (Τα παρακάτω είναι ιερές επιγραφές, οπότε αν μη τι άλλο δείχνουν τι ζήταγε η θεότητα ή τι πίστευαν πως ζήταγε οι ιερείς, αξιωματούχοι που τις φτιάχνανε):
Αλλά αν αγγίζεις τους αδίκους και αν ο νους σου δεν είναι καθαρός μείνε μακρυά από τα έργα των θεών και την χώρα τους. Ο ιερός οίκος δεν αποδέχεται τους φαύλους αλλά τους τιμωρεί."
Επιπροσθέτως τι θα ήταν ασεβές; Αυτό μας το λέει με μια σειρά αρνήσεων ο Ισοκράτης στον Αρεοπαγιτικό λόγο του εκθειάζοντας τις αρετές των προγόνων. Εδώ θα πρέπει να έχουμε υπόψιν πως ακριβώς επειδή το γενικότερο κείμενο θέλει να αναδείξει την προγονική αρετή, υπερτονίζεται η αδιασάλευτη πίστη στα παραδεδομένα (από μόνο του ίσως δίνει την λανθασμένη εντύπωση της παντελούς απουσίας "εξέλιξης" το οποίο προφανώς δεν ισχύει, αλλά όντως οι Αθηναίοι ήταν ιδιαίτερα αυστηροί στους νεωτερισμούς.)
Δεν ξεπέρναγαν το μέτρο κατά περίσταση, παραλείποντας άλλες εορτές
Δεν τελούσαν πρόχειρες εορτές αποφεύγοντας τα έξοδα
"Το κυριότερο μέλημα τους ήταν να μην παραλείψουν καμιά από τις πατροπαράδοτες πρακτικές και να μην προσθέσουν τίποτα ξένο.. Αναγνώριζαν πως δεν ήταν η πολυτέλεια στην οποία έγκειται ο σεβασμός, αλλά η απόλυτη διατήρηση (να μένουν αμετακίνητοι) των προγονικών παραδεδομένων."
Σε αυτή την βάση ίσως είναι χρήσιμο να θυμηθούμε και την κατηγορία κατά του Σωκράτη (παρά την πολιτική σκοπιμότητα και ανεξάρτητα από το εάν συμφωνούμε εμείς σήμερα ή όχι) :
Τέλος σε τι συνίσταται η δεισιδαιμονία; Κατά πως μας δείχνει ο Θεόφραστος στους "χαρακτήρες" του, αυτό έχει να κάνει περισσότερο με την υπερβολή, η οποία υπονοεί την ύπαρξη άγχους και φόβου έναντι των θεών παρά με τις καθ' αυτές πράξεις, οι οποίες υπό συγκεκριμένες συνθήκες ενδέχεται να είναι όσιες και ευσεβείς (βέβαια αρκετά από τα παραδείγματα του είναι πράξεις δεισιδαιμονικές καθ' αυτές)
Ἡ δεισιδαιμονία 1 φαίνεται ὅτι εἶναι φόβος πρὸς τὸ θεῖον. Ἰδοὺ δὲ τί λογῆς ἄνθρωπος εἶναι ὁ δεισιδαίμων. Κατὰ τὴν ἑορτὴν τῶν Χοῶν 2, ἀφοῦ νίψῃ καλὰ τὰς χεῖρας καὶ ραντίσῃ ὅλον τὸ σῶμα, ἐξέρχεται ἀπὸ τὸ ἱερὸν κρατώντας φύλλα δάφνης 3 εἰς τὸ στόμα του καὶ ἔτσι περιφέρεται ὅλην τὴν ἡμέραν.— Ἂν γάτα διακόψῃ τὸν δρόμον του, δὲν προχωρεῖ πρὶν διαβῇ ἄλλος κανεὶς ἢ ρίψῃ τρεῖς πέτρας ὑπεράνω τοῦ μέρους, ὅπου ἐπέρασε ἡ γάτα.— Ἂν εἰς τὸ σπίτι του παρατηρήσῃ φίδι, ἐὰν μὲν τοῦτο εἶναι παρείας 4, ἐπικαλεῖται τὸν Σαβάζιον 5, ἐὰν δὲ εἶναι ἀπὸ τὰ λεγόμενα ἱερὰ φίδια, κτίζει εἰς τὸ μέρος ἐκεῖνο ναΐσκον.— Ὅταν περνᾶ ἐμπρὸς ἀπὸ τὰς ἀλειμμένας πέτρας 6 τῶν τριόδων, χύνει ἐπάνω λᾷδι μὲ τὸ ἐλαιοδοχεῖον του, γονατίζει καὶ ἀφοῦ προσκυνήσῃ ἀναχωρεῖ.— Ἂν ποντικὸς 7 τρυπήσῃ σάκκον τοῦ ἀλεύρου, πηγαίνει εἰς τὸν ἐξηγητὴν8 καὶ τὸν ἐρωτᾶ τί πρέπει νὰ κάμῃ· καὶ ἂν ἐκεῖνος ἀποκριθῇ, ὅτι πρέπει νὰ δώσῃ τὸν σάκκον εἰς τὸν δερματορράφον νὰ τὸν μπαλώσῃ, δὲν δίδει προσοχὴν εἰς τοὺς λόγους του, ἀλλὰ τὸν ἀφήνει καὶ πηγαίνει νὰ προσφέρῃ θυσίαν πρὸς ἐξαγνισμόν.— Εἶναι δε ἱκανὸς νὰ κάνῃ συχνὰ καθαρμοὺς εἰς τὸ σπίτι μὲ τὴν ἰδέαν ὅτι εἰσώρμησεν ἐκεῖ ἡ Ἑκάτη 9.— Ἂν εἰς τὸν δρόμον του φωνάζουν γλαῦκες, ταράσσεται καὶ δὲν προχωρεῖ πρὶν νὰ ψιθυρίσῃ ‘ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἀνωτέρα’.— Ἀποφεύγει νὰ πατήσῃ τάφον ἢ νὰ πλησιάσῃ νεκρὸν ἢ λεχώ 10, διότι εἶναι, λέγει, συμφέρον νὰ μὴ μολύνεται.— Κάθε τετάρτην καὶ εἰκοστὴν τετάρτην τοῦ μηνός 11, ἀφοῦ διατάξῃ εἰς τὸ σπίτι του νὰ θερμάνουν κρασί, ἐξέρχεται καὶ ἀγοράζει κλάδους μυρσίνης, λιβανωτόν, πλακούντια, ἔπειτα ἐπιστρέφει καὶ περνᾷ ὅλην τὴν ἡμέραν στεφανώνοντας τοὺς Ἑρμαφροδίτους 12.— Ἂν ἴδῃ ὄνειρον ἔρχεται εἰς τοὺς ὀνειροκρίτας,τοὺς μάντεις, τοὺς οἰωνοσκόπους, διὰ νὰ ἐρωτήσῃ εἰς ποῖον θεὸν ἢ ποίαν θεὰν πρέπει νὰ προσευχηθῇ.— Κάθε μῆνα πηγαίνει εἰς τοὺς ἱερεῖς τοῦ Ὀρφέως 13, διὰ νὰ ἀνανεώσῃ τὴν μύησιν του μαζὶ μὲ τὴν γυναῖκά του (ἂν δὲ αὐτὴ δὲν εὐκαιρῇ, μὲ τὴν τροφὸν) καὶ τὰ τέκνα του.—Φαίνεται δὲ ὅτι εἶναι καὶ ἕνας ἀπὸ ἐκείνους, ποὺ φροντίζουν νὰ ραντίζωνται συχνὰ πρὸς καθαρμὸν εἰς τὴν ὄχθην τῆς θαλάσσης14.— Ἂν ἴδῃ κάποιον στεφανωμένον μὲ σκόροδα15, ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ βλέπει κανεὶς εἰς τὰς τριόδους, ἐπιστρέφει εἰς τὸ σπίτι του, λούεται ‘ἀπὸ τὴ κορφὴ ὡς τὰ νύχια’ καὶ ἀφοῦ προσκαλέσῃ ἱερείας διατάσσει νὰ τὸν ἀπολυμάνουν μέ σκυλοκρόμμυδο16 καὶ μὲ τὸ πτῶμα σκυλακίου περιφέροντας αὐτὸ τρεῖς φορὰς γύρω του.—Ὅταν ἴδῃ τρελλὸν ἢ ἐπιληπτικόν, ἀνατριχιάζει καὶ πτύει τρεῖς φορὰς εἰς τὸν κόλπον του
Αντίστοιχα έχουμε και τα εξής για την σημασία της εσωτερικής στάσης για να μην δωθεί η εντύπωση πως περιοριζόμαστε στην ορθοπραξία (Τα παρακάτω είναι ιερές επιγραφές, οπότε αν μη τι άλλο δείχνουν τι ζήταγε η θεότητα ή τι πίστευαν πως ζήταγε οι ιερείς, αξιωματούχοι που τις φτιάχνανε):
"Aν φέρεις καθαρό νου ξένε και αν ασκείς το δίκαιο στην ψυχή σου έλα σε αυτό το ιερό μέρος.Ει καθαράν, ω ξείνε, φέρεις φρένα και το δίκαιον
ήσκηκες ψυχή, βαίνε κατ' ευίερον.
ει δ' αδίκων ψαύεις και σοι νόος ού καθαρεύει,
πόρρω απ' αθανάτων έργεο και τεμένους.ου στέργει φαύλους ιερός δόμος, αλλά κολάζει.
Αλλά αν αγγίζεις τους αδίκους και αν ο νους σου δεν είναι καθαρός μείνε μακρυά από τα έργα των θεών και την χώρα τους. Ο ιερός οίκος δεν αποδέχεται τους φαύλους αλλά τους τιμωρεί."
"Έχοντας περπατήσει το ενάρετο μονοπάτι προς τον Όλυμπο πέρνα. Δηλαδή αν έρχεσαι αγνός ξένε μπορείς να εισέλθεις χωρίς φόβο. Αλλά αν κουβαλάς κάποιο άδικο, άφησε τον αμόλυντο ναό, πήγαινε όπου θες, αλλά μείνε μακρυά από το τέμενος της Αθηνάς."ταν ποτ' Όλυμπον έβας αρεταφόρον. εισίθι τοιγάρ
ει καθαρός βαίνεις, ώ ξένε, θαρραλέως.
ει δε τι άμα φέρεις, τον απάμονα κάλλιπε νάον
στείχε δ' όπα χρήζεις Παλλάδος εκ τεμένους.
Ἁγνῆς πρὸς τέμενος καθαρός, ξένε, δαίμονος ἔρχου
ψυχὴν νυμφαίου νάματος ἁψάμενος·
ὡς ἀγαθοῖς ἀρκεῖ βαιὴ λιβάς· ἄνδρα δὲ φαῦλον
οὐδ’ ἂν ὁπᾶς νίψαι νάμασιν Ὠκεανός.
"Με καθαρή την ψυχή, ξένε, έλα στο τέμενος της αγνής θεότητος, αφού πλυθείς με το όσιο ύδωρ των Νυμφών. Για τον ενάρετο μόνο μια στάλα αρκεί. Αλλα γι' αυτόν που είναι φαύλος, δεν τον ξεπλαίνουν ούτε όλα τα ύδατα του Ωκεανού."
αγνόν χρή ναοίο θυώδέος εντός ιόντα
ενμέναι. ου λουτροί αλλά νοώ καθαρόν.
"Όποιος εισέρχεται στον ευωδιαστό ναό πρέπει να είναι καθαρός. Όχι έχοντας κάνει λουτρό, αλλά στον νού."
Επιπροσθέτως τι θα ήταν ασεβές; Αυτό μας το λέει με μια σειρά αρνήσεων ο Ισοκράτης στον Αρεοπαγιτικό λόγο του εκθειάζοντας τις αρετές των προγόνων. Εδώ θα πρέπει να έχουμε υπόψιν πως ακριβώς επειδή το γενικότερο κείμενο θέλει να αναδείξει την προγονική αρετή, υπερτονίζεται η αδιασάλευτη πίστη στα παραδεδομένα (από μόνο του ίσως δίνει την λανθασμένη εντύπωση της παντελούς απουσίας "εξέλιξης" το οποίο προφανώς δεν ισχύει, αλλά όντως οι Αθηναίοι ήταν ιδιαίτερα αυστηροί στους νεωτερισμούς.)
καὶ πρῶτον μὲν τὰ περὶ τοὺς θεούς, ἐντεῦθεν γὰρ ἄρχεσθαι δίκαιον, οὐκ ἀνωμάλως οὐδ᾽ ἀτάκτως οὔτ᾽ ἐθεράπευον οὔτ᾽ ὠργίαζον: οὐδ᾽ ὁπότε μὲν δόξειεν αὐτοῖς, τριακοσίους βοῦς ἔπεμπον, ὁπότε δὲ τύχοιεν, τὰς πατρίους θυσίας ἐξέλειπον: οὐδὲ τὰς μὲν ἐπιθέτους ἑορτάς, αἷς ἑστίασίς τις προσείη, μεγαλοπρεπῶς ἦγον, ἐν δὲ τοῖς ἁγιωτάτοις τῶν ἱερῶν ἀπὸ μισθωμάτων ἔθυον: ἀλλ᾽ ἐκεῖνο μόνον ἐτήρουν, ὅπως μηδὲν μήτε τῶν πατρίων καταλύσουσι μήτ᾽ ἔξω τῶν νομιζομένων προσθήσουσιν: οὐ γὰρ ἐν ταῖς πολυτελείαις ἐνόμιζον εἶναι τὴν εὐσέβειαν, ἀλλ᾽ ἐν τῷ μηδὲν κινεῖν ὧν αὐτοῖς οἱ πρόγονοι παρέδοσαν. καὶ γάρ τοι καὶ τὰ παρὰ τῶν θεῶν οὐκ ἐμπλήκτως οὐδὲ ταραχωδῶς αὐτοῖς συνέβαινεν, ἀλλ᾽ εὐκαίρως καὶ πρὸς τὴν ἐργασίαν τῆς χώρας καὶ πρὸς τὴν συγκομιδὴν τῶν καρπῶν. Ισοκράτης Αρεοπαγιτικός 29-30Γιατί δεν τελούσαν με τρόπο άτακτο ή λανθασμένο.
Δεν ξεπέρναγαν το μέτρο κατά περίσταση, παραλείποντας άλλες εορτές
Δεν τελούσαν πρόχειρες εορτές αποφεύγοντας τα έξοδα
"Το κυριότερο μέλημα τους ήταν να μην παραλείψουν καμιά από τις πατροπαράδοτες πρακτικές και να μην προσθέσουν τίποτα ξένο.. Αναγνώριζαν πως δεν ήταν η πολυτέλεια στην οποία έγκειται ο σεβασμός, αλλά η απόλυτη διατήρηση (να μένουν αμετακίνητοι) των προγονικών παραδεδομένων."
Σε αυτή την βάση ίσως είναι χρήσιμο να θυμηθούμε και την κατηγορία κατά του Σωκράτη (παρά την πολιτική σκοπιμότητα και ανεξάρτητα από το εάν συμφωνούμε εμείς σήμερα ή όχι) :
ἀδικεῖ Σωκράτης οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσφέρων• ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. ΤΙΜΗΜΑ:ΘΑΝΑΤΟΣΧρειάζεται ένα ξεχωριστό κείμενο για τους έγκυρους θεσμικά τρόπους με τους οποίους μια νέα λατρεία, εορτή κτλ μπορούσαν να εισαχθούν, καθιερωθούν στην Πόλη και τον κεντρικό ρόλο των Μαντείων (ειδικά του Δελφικού) σε αυτό, οπότε ίσως επανέλθουμε κάποια στιγμή.
Τέλος σε τι συνίσταται η δεισιδαιμονία; Κατά πως μας δείχνει ο Θεόφραστος στους "χαρακτήρες" του, αυτό έχει να κάνει περισσότερο με την υπερβολή, η οποία υπονοεί την ύπαρξη άγχους και φόβου έναντι των θεών παρά με τις καθ' αυτές πράξεις, οι οποίες υπό συγκεκριμένες συνθήκες ενδέχεται να είναι όσιες και ευσεβείς (βέβαια αρκετά από τα παραδείγματα του είναι πράξεις δεισιδαιμονικές καθ' αυτές)
ἀμέλει ἡ δεισιδαιμονία δόξειεν ἂν εἷναι δειλία πρὸς τὸ δαιμόνιον, ὁ δὲ δεισιδαίμων τοιοῦτός τις, οἷος ἐπιχρωνῆν ἀπονιψάμενος τὰς χεῖρας καὶ περιρρανάμενος ἀπὸ ἱεροῦ δάφνην εἰς τὸ στόμα λαβὼν οὕτω τὴν ἡμέραν περιπατεῖν. καὶ τὴν ὁδὸν ἐὰν ὑπερδράμῃ γαλῆ, μὴ πρότερον πορευθῆναι, ἕως διεξέλθῃ τις ἢ λίθους τρεῖς ὑπὲρ τῆς ὁδοῦ διαβάλῃ. καὶ ἐὰν ἴδῃ ὄφιν ἐν τῇ οἰκίᾳ, ἐὰν παρείαν, Σαβάδιον καλεῖν, ἐὰν δὲ ἱερόν, ἐνταῦθα ἡρῷον εὐθὺς ἱδρύσασθαι. καὶ τῶν λιπαρῶν λίθων τῶν ἐν ταῖς τριόδοις παριὼν ἐκ τῆς ληκύθου ἔλαιον καταχεῖν καὶ ἐπὶ γόνατα πεσὼν καὶ προσκυνήσας ἀπαλλάττεσθαι. καὶ ἐὰν μῦς θύλακον ἀλφίτων διαφάγῃ, πρὸς τὸν ἐξηγητὴν ἐλθὼν ἐρωτᾶν, τί χρὴ ποιεῖν: καὶ ἐὰν ἀποκρίνηται αὐτῷ ἐκδοῦναι τῷ σκυτοδέψῃ ἐπιρράψαι, μὴ προσέχειν τούτοις, ἀλλ᾽ ἀποτραπεὶς ἐκθύσασθαι. καὶ πυκνὰ δὲ τὴν οἰκίαν καθᾶραι δεινὸς Ἑκάτης φάσκων ἐπαγωγὴν γεγονέναι: κἂν γλαῦκες βαδίζοντος αὐτοῦ ἀνακράγωσι, ταράττεσθαι καὶ εἴπας: 'Ἀθηνᾶ κρείττων᾽ παρελθεῖν οὕτω. καὶ οὔτε ἐπιβῆναι μνήματι οὔτ᾽ ἐπὶ νεκρὸν οὔτ᾽ ἐπὶ λεχὼ ἐλθεῖν ἐθελῆσαι, ἀλλὰ τὸ μὴ μιαίνεσθαι συμφέρον αὑτῷ φῆσαι εἶναι. καὶ ταῖς τετράσι δὲ καὶ ταῖς ἑβδομάσι προστάξας οἶνον ἕψειν τοῖς ἔνδον, ἐξελθὼν ἀγοράσαι μυρρίνας, λιβανωτόν, πόπανα καὶ εἰσελθὼν εἴσω στεφανῶν τοὺς Ἑρμαφροδίτους ὅλην τὴν ἡμέραν. καὶ ὅταν ἐνύπνιον ἴδῃ, πορεύεσθαι πρὸς τοὺς ὀνειροκρίτας, πρὸς τοὺς μάντεις, πρὸς τοὺς ὀρνιθοσκόπους, ἐρωτήσων, τίνι θεῶν ἢ θεᾷ εὔχεσθαι δεῖ. καὶ τελεσθησόμενος πρὸς τοὺς Ὀρφεοτελεστὰς κατὰ μῆνα πορεύεσθαι μετὰ τῆς γυναικὸς （ἐὰν δὲ μὴ σχολάζῃ η γυνή, μετὰ τῆς τίτθης） καὶ τῶν παίδων. καὶ τῶν περιρραινομένων ἐπὶ θαλάττης ἐπιμελῶς δόξειεν ἂν εἶναι. κἄν ποτε ἐπίδῃ σκορόδῳ ἐστεμμένον τῶν ἐπὶ ταῖς τριόδοις, ἀπελθὼν κατὰ κεφαλῆς λούσασθαι καὶ ἱερείας καλέσας σκίλλῃ ἢ σκύλακι κελεῦσαι αὑτὸν περικαθᾶραι. μαινόμενον δὲ ἰδὼν ἢ ἐπίληπτον φρίξας εἰς κόλπον πτύσαι. Θεόφραστος Χαρακτήρες, δεισιδαιμονίας Ισ'Νεοελληνική απόδοση ευτυχώς (είναι μεγάλο το άτιμο) βρήκα αναρτημένη μία του Εμμανουήλ Δαϋίδ στον Μικρό Απόπλου
Ἡ δεισιδαιμονία 1 φαίνεται ὅτι εἶναι φόβος πρὸς τὸ θεῖον. Ἰδοὺ δὲ τί λογῆς ἄνθρωπος εἶναι ὁ δεισιδαίμων. Κατὰ τὴν ἑορτὴν τῶν Χοῶν 2, ἀφοῦ νίψῃ καλὰ τὰς χεῖρας καὶ ραντίσῃ ὅλον τὸ σῶμα, ἐξέρχεται ἀπὸ τὸ ἱερὸν κρατώντας φύλλα δάφνης 3 εἰς τὸ στόμα του καὶ ἔτσι περιφέρεται ὅλην τὴν ἡμέραν.— Ἂν γάτα διακόψῃ τὸν δρόμον του, δὲν προχωρεῖ πρὶν διαβῇ ἄλλος κανεὶς ἢ ρίψῃ τρεῖς πέτρας ὑπεράνω τοῦ μέρους, ὅπου ἐπέρασε ἡ γάτα.— Ἂν εἰς τὸ σπίτι του παρατηρήσῃ φίδι, ἐὰν μὲν τοῦτο εἶναι παρείας 4, ἐπικαλεῖται τὸν Σαβάζιον 5, ἐὰν δὲ εἶναι ἀπὸ τὰ λεγόμενα ἱερὰ φίδια, κτίζει εἰς τὸ μέρος ἐκεῖνο ναΐσκον.— Ὅταν περνᾶ ἐμπρὸς ἀπὸ τὰς ἀλειμμένας πέτρας 6 τῶν τριόδων, χύνει ἐπάνω λᾷδι μὲ τὸ ἐλαιοδοχεῖον του, γονατίζει καὶ ἀφοῦ προσκυνήσῃ ἀναχωρεῖ.— Ἂν ποντικὸς 7 τρυπήσῃ σάκκον τοῦ ἀλεύρου, πηγαίνει εἰς τὸν ἐξηγητὴν8 καὶ τὸν ἐρωτᾶ τί πρέπει νὰ κάμῃ· καὶ ἂν ἐκεῖνος ἀποκριθῇ, ὅτι πρέπει νὰ δώσῃ τὸν σάκκον εἰς τὸν δερματορράφον νὰ τὸν μπαλώσῃ, δὲν δίδει προσοχὴν εἰς τοὺς λόγους του, ἀλλὰ τὸν ἀφήνει καὶ πηγαίνει νὰ προσφέρῃ θυσίαν πρὸς ἐξαγνισμόν.— Εἶναι δε ἱκανὸς νὰ κάνῃ συχνὰ καθαρμοὺς εἰς τὸ σπίτι μὲ τὴν ἰδέαν ὅτι εἰσώρμησεν ἐκεῖ ἡ Ἑκάτη 9.— Ἂν εἰς τὸν δρόμον του φωνάζουν γλαῦκες, ταράσσεται καὶ δὲν προχωρεῖ πρὶν νὰ ψιθυρίσῃ ‘ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἀνωτέρα’.— Ἀποφεύγει νὰ πατήσῃ τάφον ἢ νὰ πλησιάσῃ νεκρὸν ἢ λεχώ 10, διότι εἶναι, λέγει, συμφέρον νὰ μὴ μολύνεται.— Κάθε τετάρτην καὶ εἰκοστὴν τετάρτην τοῦ μηνός 11, ἀφοῦ διατάξῃ εἰς τὸ σπίτι του νὰ θερμάνουν κρασί, ἐξέρχεται καὶ ἀγοράζει κλάδους μυρσίνης, λιβανωτόν, πλακούντια, ἔπειτα ἐπιστρέφει καὶ περνᾷ ὅλην τὴν ἡμέραν στεφανώνοντας τοὺς Ἑρμαφροδίτους 12.— Ἂν ἴδῃ ὄνειρον ἔρχεται εἰς τοὺς ὀνειροκρίτας,τοὺς μάντεις, τοὺς οἰωνοσκόπους, διὰ νὰ ἐρωτήσῃ εἰς ποῖον θεὸν ἢ ποίαν θεὰν πρέπει νὰ προσευχηθῇ.— Κάθε μῆνα πηγαίνει εἰς τοὺς ἱερεῖς τοῦ Ὀρφέως 13, διὰ νὰ ἀνανεώσῃ τὴν μύησιν του μαζὶ μὲ τὴν γυναῖκά του (ἂν δὲ αὐτὴ δὲν εὐκαιρῇ, μὲ τὴν τροφὸν) καὶ τὰ τέκνα του.—Φαίνεται δὲ ὅτι εἶναι καὶ ἕνας ἀπὸ ἐκείνους, ποὺ φροντίζουν νὰ ραντίζωνται συχνὰ πρὸς καθαρμὸν εἰς τὴν ὄχθην τῆς θαλάσσης14.— Ἂν ἴδῃ κάποιον στεφανωμένον μὲ σκόροδα15, ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ βλέπει κανεὶς εἰς τὰς τριόδους, ἐπιστρέφει εἰς τὸ σπίτι του, λούεται ‘ἀπὸ τὴ κορφὴ ὡς τὰ νύχια’ καὶ ἀφοῦ προσκαλέσῃ ἱερείας διατάσσει νὰ τὸν ἀπολυμάνουν μέ σκυλοκρόμμυδο16 καὶ μὲ τὸ πτῶμα σκυλακίου περιφέροντας αὐτὸ τρεῖς φορὰς γύρω του.—Ὅταν ἴδῃ τρελλὸν ἢ ἐπιληπτικόν, ἀνατριχιάζει καὶ πτύει τρεῖς φορὰς εἰς τὸν κόλπον του
2 σχόλια:
Πολύ καλό κείμενο.
Ευχαριστώ, απλά μια πρόχειρη καταγραφή βασικών, χαρακτηριστικών πηγών, η οποία ελπίζω να αποδειχθεί γενικώς χρήσιμη στους ενδιαφερόμενους.
Δημοσίευση σχολίου