Διιπόλεια-Βουφόνια και μαγικές περιαρόσεις

Το παρακάτω κείμενο γράφτηκε όπως θα δείτε ανήμερα της εορτής των Διπολείων δηλαδή του Διός Πολιούχου. Δημοσιεύτηκε τελικά με μια καθυστέρηση στο τεύχος 137 του περιοδικού Φαινόμενα (με τίτλο " η μαγική δύναμη της θυσίας στην Αρχαία Ελλάδα). Όπως πάντα αναρτώ την πρώτη εκδοχή του κειμένου χωρίς διορθώσεις και την ωραία επιμέλεια του περιοδικού, οπότε τα λάθη βαραίνουν εμένα. Το κείμενο είναι ένα παράδειγμα του πως η λαογραφία (για να μην πω το άμεσο βίωμα) μπορεί να μας προμηθεύσει με νέες ερμηνευτικές μεθόδους των πολυθειστικών εορτών αρκεί ή όποια υπόθεση να γίνεται με προσοχή και σεβασμό. Προφανώς και δεν υποστηρίζω πως αυτή είναι άπαξ η μόνη και σωστή κατεύθυνση αλλά ίσως εμπνεύσει κάποιους για περαιτέρω εμβάθυνση στα θέματα τα οποία πραγματεύεται το κείμενο. Αρκετές πηγές είχα ανεβάσει ανήμερα εδώ

Πολιεύς ὁ τῆς πόλεως φύλαξ καὶ προστάτης
Σήμερα Σάββατο 22 Ιουνίου βρισκόμενοι μεταξύ θερινού ηλιοστασίου και Πανσελήνου διανύουμε την 14η ημέρα του μηνός Σκιροφοριώνος σύμφωνα με το παραδοσιακό Αττικό ημερολόγιο. Την ημέρα αυτή τελούνταν στην Αθήνα μια πολύ ιδιαίτερη τελετή με το όνομα Βουφόνια, στα πλαίσια των εορτασμών προς τιμήν του Διός γνωστών ως Διιπόλεια. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε πως αυτή την θέση της πολιούχου θεότητας κατέχει η Αθηνά, όμως, αυτό δεν είναι το μόνο περίεργο όπως θα διαπιστώσουμε. Στην συγκεκριμένη εορτή αναφέρονται πολλοί συγγραφείς αναδεικνύοντας την ιδιαιτερότητα της, ανάμεσα όμως στις αναφορές αυτές υπάρχει και η μακροσκελέστερη σωζόμενη περιγραφή για οποιαδήποτε Αττική εορτή της αρχαιότητας. Παρ' ότι την εποχή του Αριστοφάνη (τέλη 5ου πκχ) η εορτή παρουσιάζεται ήδη ως πανάρχαια και ακατανόητη, αυτή συνεχίζει απαράλλακτη τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Παυσανία (2ος κχ), ο οποίος και την περιγράφει. Έχει τέλος αποτελέσει πολύ πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη ιδιαίτερα προβεβλημένων θεωριών περί της πατρώας θρησκείας, χωρίς ικανοποιητικό κατά την γνώμη μας αποτέλεσμα. Ας δούμε όμως την τελετή και το 'αιτιον' της όπως μας τα περιγράφει ο Πορφύριος (μεταφέροντας τον Θεόφραστο) στο περί αποχής εμψύχων έργο του.

Το μεν παλαιόν

Την ώρα που γίνονταν μια δημόσια θυσία στην Αθήνα, κάποιος ονόματι Δίομος ή Σώπατρος, ξένος στην καταγωγή, καλλιεργούσε τα κτήματα του στην Αττική. Ξαφνικά ένα από τα βόδια που είχε, μπήκε μέσα στο σπίτι και έφαγε μέρος από τον πέλανον και τους πλακούντες που βρίσκονταν πάνω στο τραπέζι, προσφορά θυσιαστική για τους θεούς, ενώ τα υπόλοιπα τα πάτησε. Εξοργισμένος ο Σώπατρος, άρπαξε ένα ακονισμένο πέλεκυ από δίπλα του και χτύπησε το βόδι. Το ζώο πέθανε και αφού αυτός ξεπέρασε την οργή του, σκεφτόμενος πια ορθά κατάλαβε τι ακριβώς είχε πράξει. Έτσι έθαψε το βόδι και καταδίκασε ο ίδιος τον εαυτό του για ασέβεια σε εξορία. Έφυγε λοιπόν και πήγε στην Κρήτη. Σύντομα, όμως, έπεσε καύσωνας και ξηρασία και χάθηκαν οι καρποί οπότε οι Αθηναίοι ρώτησαν απο κοινού τον θεό τι πρέπει να κάνουν για να σταματήσει το κακό. Η Πυθία τους προέτρεψε να ανακαλέσουν τον Σώπατρο από την Κρήτη έτσι ώστε να τερματιστούν τα δεινά. Και τους είπε πως έπρεπε ο φονιάς να τιμωρηθεί, ενώ το θύμα να "αναστηθεί" στην ίδια εορτή και να γίνει νέα θυσία στην οποία όλοι θα έτρωγαν αντί να θάψουνε το θύμα. Έτσι μετά από έρευνα βρέθηκε πως αίτιος της πράξης ήταν ο Σώπατρος, ο οποίος πιστεύοντας πως θα απαλλάγονταν απο το μίασμα αν οι Αθηναίοι κάναν ότι πρόσταξε η Πυθία είπε σε αυτούς που τον συνάντησαν, πως όλη η πόλη έπρεπε να σκοτώσει έναν ταύρο. Απορώντας οι Αθηναίοι ποιος θα σκότωνε το ζώο, ο Σώπατρος προσφέρθηκε να το κάνει αυτός, μόνο όμως αφού τον έχριζαν πολίτη της Αθήνας και αφού δέχονταν όλοι πως θα ήταν εξίσου κοινωνοί του φόνου. Αφού λοιπόν συμφώνησαν επέστρεψαν στην Αθήνα και έτσι τέλεσαν την πράξη όπως ακριβώς γίνεται ακόμα και σήμερα. 

Έτσι, διάλεξαν παρθένες υδροφόρους, οι οποίες μετέφεραν νερό για να ακονιστεί ο πέλεκυς και το μαχαίρι. Και αφού τα ακόνισαν κάποιος έδωσε τον πέλεκυ σε κάποιον άλλο και εκείνος χτύπησε το ζώο ενώ ένας τρίτος το έσφαξε. Μετά άλλοι το έγδαραν και τέλος

άπαντες φάγανε κομμάτια από το βόδι. Και αφού αυτά ολοκληρώθηκαν γέμισαν το δέρμα του ζώου με άχυρο και το έραψαν και το έστησαν όρθιο ίδιο στην μορφή σαν όταν ήταν ζωντανό. Τέλος του έζευξαν ένα άροτρο σαν να ήταν το βόδι έτοιμο για εργασία. Αμέσως μετά προχώρησαν σε κρίση του εγκλήματος σαν να επρόκειτο για μια κανονική δίκη, καλώντας όλους όσους ήταν συναυτουργοί του φόνου σε απολογία. Πρώτες οι υδροφόροι κατηγόρησαν περισσότερο αυτούς που ακόνισαν τον πέλεκυ, εκείνοι αυτόν που τον παρέδωσε ενώ αυτός με την σειρά του εκείνον που έσφαξε το ζώο ενώ τέλος αυτός το ίδιο το μαχαίρι. Καθώς αυτό ήταν χωρίς φωνή του καταλογίστηκε ο φόνος. Από τότε, έως και σήμερα συνεχώς οι Αθηναίοι τελούν με τον ίδιο τρόπο την θυσία του βοδιού στην Ακρόπολη κατά την τελετή των Διιπολίων. Έτσι αφού τοποθετήσουν πάνω στην χάλκκινη τράπεζα τον πέλανον και ψαιστά περιφέρουν στην πόλη τα βόδια και όποιο φάει από την τράπεζα θυσιάζεται. Και υπάρχουν και σήμερα ειδικά ιερατικά γένη που κάνουν αυτές τις πράξεις.  Αυτοί που κατάγονται από αυτόν που χτύπησε το ζώο (Σώπατρο) λέγονται βουτύποι, ενώ αυτοί που κατάγονται από αυτόν που το περιέφερε κεντριάδες. Τέλος όσοι προέρχονται από εκείνον που τέλεσε την σφαγή ονομάζονται διαίτροι, λόγω των μερίδων που μοιράστηκαν από το σφάγιο. Και αφού παραγεμίσουν την δορά, και ολοκληρώσουν την δίκη πετάνε το μαχαίρι στην θάλασσα.

Οι ερμηνείες

Από την ίδια την περιγραφή φαίνεται ευθύς εξαρχής η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης τελετής, η οποία έχει εξάψει την φαντασία πολλών μελετητών όπως προείπαμε και οι οποίοι προσπάθησαν να την ερμηνεύσουν με πληθώρα μεθόδων. Ανάμεσα σε αυτές τις προσπάθειες ξεχωριστή θέση κατέχει η θεωρία της κωμωδίας της αθωότητας , την οποία πληρέστερα γνωρίζουμε από το έργο του W.Burker, ο οποίος μάλιστα βάσισε την κεντρική του και σημαίνουσα θεωρία περί θυσίας στην Ελληνική λατρεία στο συγκεκριμένο μοναδικό "υπόδειγμα". Με λίγα λόγια σύμφωνα με τον Γερμανό μελετητή, η πρακτική της αιματηρής θυσίας έλκει την καταγωγή της και ερμηνεύεται βάσει των προ-αγροτικών συνηθειών των κυνηγετικών κοινωνιών. Περνώντας στο στάδιο του πολιτισμού οι πρακτικές αυτές μεθερμηνεύονται ψυχολογικά και αποτυπώνονται τελετουργικά σε ένα νέο τελεστικά καθιερωμένο πλαίσιο. Η πάνδημος συμμετοχή στην βία της θυσίας, η σφαγή και το αίμα, το μοίρασμα του κρέατος και τέλος η αφέλεια της κρυμμένης ντροπής και φόβου που βρίσκεται στην ουσία της αθώας κωμωδίας είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της θεωρίας αυτής, η οποία βρίσκει την πλήρη της συμβολική έκφραση στην συγκεκριμένη τελετή. Ο πολιτισμένος άνθρωπος νοιώθει τύψεις που θανατώνει το βόδι, όμως ταυτόχρονα έχει ανάγκη από την θέα του αίματος που ισορροπεί τα ελεγχόμενα πλέον πάθη του. Για τον λόγο αυτό η ευθύνη της θανάτωσης μετατίθεται στο ίδιο το ζώο (που έφαγε τις ιερές προσφορές) ενώ και ο καταλογισμός της πράξης μεταφέρεται από την έμψυχη κοινότητα στο ίδιο το μαχαίρι, με την επίδραση των θεσμών της πόλεως (δικαστήρια), ενώ τέλος το ζώο ανασυστήνεται είτε ως αποφυγή αναγνώρισης του τελειωτικού χαρακτήρα του φόνου είτε ως μαγική πρακτική πολλαπλασιασμού και γονιμοποίησης(1). Ο Burkert μάλιστα αναγάγει αυτή την μοναδική περίπτωση σε δομικό χαρακτηριστικό της θυσιαστικής πράξης, με τον ίδιο περίπου τρόπου που το κάνει και ο Πορφύριος για να υποστηρίξει την γενική αποχή από το κρέας κάτι που δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Η περιγραφή αυτή δηλαδή χρησιμοποιείται από τον Πορφύριο ως πρώτο αίτιο αιματηρής θυσίας και ως παράδειγμα ασυνείδητης αναγνώρισης εκ μέρους των ανθρώπων, πως η αιματηρή θυσία δεν είναι κάτι ορθό αλλά αφύσικο στο οποίο αυτοί κατέληξαν μετά από κάποιον  ιδιαίτερο λόγο. Έτσι, από διαφορετική διαδρομή Πορφύριος και Burkert καταλήγουν σε μια ψυχολογική ερμηνεία της τελετής. Κάλλιστα μπορούμε να δεχτούμε πως κάποια ψυχολογικά χαρακτηριστικά μπορούν να εμφανίζονται όχι μόνο σε αυτή αλλά σε κάθε τελετή καθώς παρά την ιδιαιτερότητα της σύγχρονης ψυχολογικής οπτικής, σαφέστατα η ψυχή λαμβάνει μέρος στην τελετή, αλλά δύσκολα θα δεχτούμε πως αυτά θα έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο στην οποιαδήποτε τελετή καθώς η θρησκευτική πρακτική δεν βιώνεται ως συμβολική πράξη ή ψυχολογικό παιχνίδι από αυτούς που την ασκούν έχοντας πλήρη πίστη στην πράξη τους. Φυσικά τα παραπάνω (2)  και αρκετά ακόμη, όπως την κυρίαρχη συμμετοχή πολιτισμικών χαρακτηριστικών μετα-κυνηγετικής κοινωνίας (αγροτικές προσφορές, πολιτειακοί θεσμοί κτλ) στην τελετή, τα έχουν επισημάνει όλοι όσοι δεν δέχονται εύκολα την ερμηνεία του Burkert, παρ' όλα αυτά μια πιο πειστική δεν έχει προταθεί (3).

Χρήσιμα στοιχεία

Αν προσπαθήσουμε τώρα να ξεφύγουμε από την πραγματικά καταλυτική περιγραφή του Πορφυρίου και την συνδυάσουμε με όλες τις άλλες που έχουμε θα δούμε πως τα δομικά χαρακτηριστικά της τελετής είναι τα εξής:

• Το όνομα, ο τόπος και η τιμώμενη θεότητα της εορτής (με την συγκεκριμένη προσωνυμία) 
• Θανάτωση ενός ζώου που συνήθως δεν θυσιάζεται  (απαγορεύεται δια νόμου στην Αθήνα η θυσία ζώου εργασίας και μάλιστα υπήρχε και ετησίως ανανεούμενη κατάρα (4) ), ήτοι ενός βοδιού εργασίας (οργώματος κτλ) 
• Επιλογή του θυσιαζόμενου ζώου από ομάδα πιθανών "θυμάτων" μέσω δικής του πράξης (5) 
• Ρίξιμο του φονικού όπλου στην θάλασσα. Η παρωδία δίκης μπορεί κάλλιστα να είναι ύστερη προσθήκη στην αρχική τελετή και αφού καθιερώθηκαν τα δικαστήρια στην Αθήνα.(6) 

Κάτι ακόμα που πρέπει να έχουμε στο νου μας είναι πως η τελετή αυτή πραγματοποιείται στο τέλος της περιόδου του θερισμού και μακριά από το όργωμα οπότε δεν μπορούμε να την ερμηνεύσουμε με όρους γονιμικής τελετής όπως ως συνήθως κάποιοι προσπάθησαν να πράξουν (7). Επίσης πολλά από τα χαρακτηριστικά της παραπέμπουν σε καθαρτήριες πρακτικές. Τότε, όμως, πως μπορεί να σχετίζεται η κατ εξαίρεση σφαγή ενός ζώου εργάτη της γής, και η ανασύσταση του σε μια τοτεμική συμβολιστική οργώματος. Να οργώσει τι; 

Μια άλλη ερμηνεία μπορούμε να υποθέσουμε αν μεταφερθούμε στον χρόνο σε ένα τελείως διαφορετικό θρησκευτικό περιβάλλον, όπου, όμως, πάλι βρίσκουμε βόδια εργάτες να θυσιάζονται (εντελώς ασύμφορο και άνευ νοήματος για μη θυσιαστικές λατρείες).

Το δε νεότερον*

Βρισκόμαστε στην Ελλάδα του 1789. Μια ακόμα επιδημία πανώλης, σαν και αυτές που μαστίζουν την περιοχή όλο τον 18ο αιώνα έχει ξεκινήσει από την Κωνσταντινούπολη και επεκτείνεται σε όλη την Οθωμανική επικράτεια. Οι Αθηναίοι που απειλούνται για άλλη μια φορά προχωρούν σε μια πατροπαράδοτη μαγική τέλεση προστασίας από το κακό. Ξεκινώντας από τα ριζά της Ακρόπολης και μάλλον απο κάποιο εκκλησάκι του Αγίου Χαραλάμπους που θεωρείτο προστάτης από την πανώλη και τις άλλες ασθένειες σχηματίζουν πομπή. Στην κεφαλή τίθενται δύο ζευγμένα σε σιδερένιο άροτρο, δαμάλια. Ακολουθούν κάποιοι φέροντες μεγάλο σκεύος όπου μέσα έχουν τοποθετηθεί κομμάτια ρούχων, χαρτιά, ξύλα κτλ στα οποία είναι γραμμένα τα ονόματα των ασθενιών. Η πομπή ξεκινά και τα βόδια χαράσουν οργώνοντας έναν προστατευτικό κύκλο γύρω από την πόλη. Η πορεία σηματοδοτείται από τις μαγικές "κολόνες" που στέκουν από παλιά σε ειδικά σημεία και έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Φτάνοντας στην κολόνα στην Πειραιώς το μαγικό όργωμα έχει ολοκληρωθεί και εκεί τα δύο δαμάλια σφάζονται και θάβονται μαζί με το άροτρο και το καταραμένο σκεύος δίπλα η κάτω από τον τελευταίο σηματοδότη. Την ίδια κολόνα που αρκετά αργότερα θα αφαιρούσαν οι Βαυαροί το 1835 κατά την διάρκεια εργασιών διάνοιξης της οδού Πειραιώς. Η λαϊκή μνήμη διατηρούσε την ανάμνηση της μαγικής προστασίας και προειδοποιούσε (την ώρα που ξέσπαγε νέος λοιμός που είχαν φέρει μαζί τους οι Βαυαροί) όπως μαθαίνουμε από τον Καμπούρογλου και τον Πολίτη κοντά μισό αιώνα μετά:

"Εισέτι διατηρείται η πρόληψις, οτι επειδή αφηρέθη εν έτει 1835 ο άνω ρηθείς κατά την οδόν Πειραιώς στυλίσκος κατεστράφη η υγεία της πόλεως, διότι διεχύθησαν εις την πόλιν πάσαι αι ασθένειαι κεκλεισμέναι ούσαι μέχρι της εποχής εκείνης εντός του λέβητος ως εν πυξίδι Πανδώρας και ότι αν καταστραφή και το παρά το Μουσείον μόνον σωζόμενον κολωνάκι δυστυχία εις τας Αθήνας"

Η παραπάνω περιγραφή αναφέρεται σε μια από τις πολλές καταγεγραμμένες τελετές περιάροσης οικισμού όπως έχουν καταγραφεί από την λαογραφία μέχρι και τον 19ο αίωνα ίσως σε κάποια μέρη και αργότερα. Πρόκειται για μια μαγική τελετή προστασίας η οποία πραγματοποιείτο με διάφορους τρόπους, αλλά κοινά τα κύρια χαρακτηριστικά της (Δαμάλια-όργωμα-θυσία/θάψιμο) σε πολλές περιοχές τις Ελλάδος είτε επαναλαμβανόμενα προληπτικά είτε σε ειδικές περιπτώσεις.  Μαζί με παρόμοιες πρακτικές όπως το σταύρωμα του χώρου, την αροτρίωση την περισχοίνιση (περίζωση) και άλλες αποτελούν τον κύκλο τελετουργιών καθαγίασης και προστασίας του οικιστικού χώρου.

Οι πρώτοι μεγάλοι λαογράφοι μας (Μέγας, Πολίτης κτλ) κατά την πάγια τακτική τους ανήγαγαν αυτές τις τελετές στην Ελληνική αρχαιότητα (δεν μας διαφεύγει η περισχοίνιση των ιερών με κόκκινη ταινία κατά τα ανθεστήρια κτλ), όμως, ορθώς ο Αλέξανδρος Λαγόπουλος στην εξαιρετική του μελέτη "ο Ουρανός πάνω στην Γή" επισημαίνει πως αν μείνουμε στα δομικά στοιχεία των πρακτικών αυτών δεν μπορούμε να βγάλουμε αβίαστα ένα τέτοιο συμπέρασμα. Τις πιο μεγάλες ομοιότητες και μάλλον από εκεί έλκουν καταγωγή τις έχουν αυτές οι τελετές με ανάλογες Ρωμαϊκές (με πηγή τους Ετρούσκους) οι οποίες πέρασαν και στην μεσαιωνική εποχή καλυμμένες με έναν χριστιανικό μανδύα.

Παρ' όλα αυτά αξίζει τον κόπο να ερευνήσουμε αν υπάρχουν κάποιες ομοιότητες με την αρχαία τελετή των βουφονίων οι οποίες θα μας επέτρεπαν να κατανοήσουμε ίσως το χαμένο από παλιά νόημα της ενιαύσιας αυτής τελετής.

Μια σύνδεση

Είπαμε πως λόγω εποχής η ανασύσταση του φονευθέντος βοδιού και η εικονική ζεύξη του στο άροτρο, όπως και η τέλεση αυτή εν όψη των εορτασμών του Διός ως Πολιούχου δύσκολα μπορεί να σχετίζεται με γονιμικές τελετές. Την ίδια όμως περίοδο τους καλοκαιρινούς μήνες έχουμε τις πιο χαρακτηριστικές καθαρτήριες τελετές, όπως τα Θαργήλια και τα Πλυντήρια-Καλλυντήρια και μάλιστα αμέσως μετά ακολουθεί και ο μεγάλος εορτασμός της πολιούχου θεάς με το νέο έτος και αφού έχουν ολοκληρωθεί όλες οι προπαρασκευαστικές διαδικασίες. Η ίδια η κατάληξη του φονικού όπλου, δηλαδή το πέταγμα του στην θάλασσα μας παραπέμπει και αυτή ως πράξη σε αντίστοιχες καθαρτικές πρακτικές. Η ύπαρξη της ψευδό-δίκης όπως είπαμε μπορεί να παραληφθεί ως μετέπειτα προσθήκη στην τελετή, και να εξηγηθεί βάσει των ιδιοτήτων σχετικών με την δικαιοσύνη του Διός, καθώς και με την μεγάλη σημασία των δικαστηρίων στην θεσμική ζωή των Αθηναίων.

Ξέρουμε επίσης πως ο ταύρος είναι ιέριο του Διός αλλά σε αυτή την περίπτωση ο ευνουχισμένος ταύρος (λόγω του προορισμού του για ζώο εργασίας) πάλι φαίνεται να θυσιάζεται για τον θεό. Μόνο που η επιλογή του έχει προκύψει από "οικειοθελή" πράξη. Οι πρόγονοι σε τέτοιες περιπτώσεις δεν απέδιδαν την πράξη στην τύχη αλλά σε θεία θέληση και έκφραση, οπότε δεν θα ήμασταν μακριά από την αλήθεια αν δεχόμασταν πως ο βους που δοκιμάζει τις προσφορές είναι η έκφραση, η επιλογή του ίδιου του Δία. Γιατί ποιόν σκοπό, όμως, τελικά επιλέγεται αυτός; Μήπως δεν είναι για να συνεχίσει σε ένα άλλο πεδίο μετά την ανασύσταση της αναλλοίωτης μορφής του την εργασία για την οποία προορίζονταν, δηλαδή το όργωμα; Και πόσο έξω θα πέφταμε αν υποθέταμε πως καθώς ο ρόλος του Πολιούχου θεού είναι η προστασία της Πόλης, τότε και ο ρόλος του "φανταστικού" εικονικού οργώματος του πνεύματος/ψυχής του βοδιού θα είναι να εκτελεί μέχρι τον επόμενο χρόνο ένα μαγικό όργωμα της Πόλεως για προστασία, ανάλογο με αυτό που τελούνταν στις ύστερες τελετές περιάροσης.

Φυσικά και μια τέτοια ερμηνεία είναι εν πολλοίς υποθετική και δεν μπορεί να "αποδειχθεί" βάσει των δεδομένων μας. Όμως θεωρούμε πως ενδέχεται να είναι πιο πιθανή από τις σύγχρονες ψυχολογικές ερμηνείες των μελετητών, οι οποίες λαμβάνουν υπόψη περισσότερο τα μη "θρησκευτικά" στοιχεία της τελετής και των εορτασμών ενώ αφήνουν αναπάντητα πληθώρα ερωτημάτων.

Ο μοναχικός προστάτης της Πόλης

Ο Durant για αυτή την τελετή είχε πει πως μπορεί να είναι μια "συμβολική" πράξη συνέχισης του πολιτισμού μέσω της τελετουργικής κατανόησης των απαιτούμενων διαδικασιών της θυσίας και της εργασίας. "Πρέπει να οργώνουμε και πρέπει να θυσιάζουμε και αν τα πράξουμε αυτά με τον σωστό τρόπο η συνέχεια της πολιτισμένης κοινωνίας εξασφαλίζεται."(8) 

Σίγουρα η παραπάνω πρόταση είναι σωστή και ο πολιτισμός απαιτεί την τήρηση σωστών διαδικασιών. Όμως μήπως χρειάζεται και κάτι πολύ παραπάνω, μήπως χρειάζεται και προστασία; Δεν γνωρίζω και φαντάζομαι πως οι περισσότεροι αναγνώστες όντας σύγχρονοι άνθρωποι δεν έχουν τέτοιες "δεισιδαιμονίες" που κατά καιρούς απασχολούν τους πιο αλαφροΐσκιωτους από μας. 

Δεν μπορώ, όμως, βλέποντας την σημερινή κατάσταση της Αθήνας, να μην ευχαριστώ τον Πολιούχο Δία που το κολονάκι της οδού Μισσαραλιώτου το οποίο αναφέρθηκε προηγουμένως, ακόμα στέκει, και δεν έχει πέσει πάνω μας προς το παρόν η απόλυτη δυστυχία. Γιατί αν χάνονταν και αυτό, δεν ξέρω ποιοι σύγχρονοι Βουζύγοι, Βουτύποι, Κεντριάδες και Διαίτροι θα μπορούσαν να καλέσουν τον θεό να επιλέξει ξανά έναν προστάτη για την Πόλη



Σημειώσεις
1. Σύμφωνα με πρότυπα πρώιμων κοινωνιών τροφοσυλλεκτών-κυνηγών. 

2. την προπαγανδιστική χρήση της ίσως και κατασκευασμένης αιτιολογικής περιγραφής  από τους Θεόφραστο/Πορφύριο

3. Μια ακόμη θεωρία είναι βάσει ακριβώς των πολιτειακών στοιχείων (η δίκη) που όμως δεν γίνεται να υπήρχαν αν η τελετή ήταν πανάρχαια την εποχή του Αριστοφάνη. 

4. Σύμφωνα με τον Άρατο αυτό έπραττε μέλος των Βουζύγων κάθε χρόνο)

5. Η αν κάποιοι θέλουν ας το αποδώσουν στην τύχη

6. Καθώς σε άλλες περιοχές έχουμε και όνομα μήνα σαν της εν λόγω τελετής χωρίς όμως τις υπόλοιπες περιγραφές. Γνωρίζουμε μόνο πως θυσιάζονταν - κατ εξαίρεση - ένας βους εργασίας. 

7. Πόσο μάλλον όταν μια τέτοια τελετή - στον κύκλο των ιερών αρότρων-  από τους Βουζύγες έχει προηγηθεί λίγες ημέρες πριν κατά τα Σκίρα
8. R.Parker, polytheism and society at Athens

* Αλέξανδρος - Φ. Λαγόπουλος, Ο ουρανός πάνω στη γη