Σκεφτόμουν πρόσφατα να γράψω ένα άρθρο σχετικά με την Θεά Εστία για μια ξένη έκδοση και αναζητώντας μια δομημένη θεματική που να περιλαμβάνει ζητήματα για τα οποία ούτως η άλλως ήθελα να γράψω κάποια στιγμή, έπεσα πάνω στο πάντα τραγικό ζήτημα της "εξόντωσης" των παγανιστικών λατρειών από τους χριστιανούς. Πιο συγκεκριμένα με απασχόλησε το ζήτημα των λαϊκών επιβιώσεων και εθίμων που σχετίζονται με την οικιακή λατρεία και την Εστία, σύνδεση που εξ' αρχής έγινε από τους πρώτους λαογράφους και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η ομοιότητα μάλιστα των πρακτικών και πεποιθήσεων ανάμεσα στον αρχαίο Ελληνικό και Ρωμαϊκό κόσμο και τους μετέπειτα Ευρωπαικούς λαούς, Έλληνες, Γερμανούς, Σλαβικούς πληθυσμούς, Αγγλοσάξονες κτλ είναι σε πολλά πράγματα εντυπωσιακή.
Στην οικιακή λατρεία της αρχαιότητας, βρίσκουμε εκτός από την Εστία και τους άλλους "μικρούς Θεούς" (από τα μικρά είδωλα που διατηρούσαν στους οικιακούς βωμούς οι αρχαίοι), οι οποίοι αναλόγως της περίπτωσης μπορεί να είναι προγονικά πνεύματα, οικιακές εκφάνσεις γνωστών Θεών, οικογενειακοί δαίμονες κ.α. Στην πορεία του χρόνου, με τις διώξεις και την μαζική μεταστροφή των πληθυσμών στον χριστιανισμό οι "μικροί Θεοί" ξεχάστηκαν, όχι εντελώς αλλά αρκετά ώστε η αναζήτηση τους να συμπεριλαμβάνει λαογραφικές συγκριτικές μελέτες και πολύ κριτική σκέψη.
Στο παρόν θα σταθούμε σε δύο-τρείς χαρακτηριστικές αναφορές από το τότε μέχρι το πρόσφατο τώρα για να δούμε την εξέλιξη αυτή των διώξεων αλλά και των επιβιώσεων. Σκοπός είναι να δωθεί το έναυσμα για την πραγματοποίηση της αντίστροφης πορείας ώστε η λατρεία της Θεάς Εστίας και των άλλων οικιακών δαιμόνων να επανατοποθετηθεί στην σωστή και συνολική της βάση και όχι απλώς στην ευκολία μιας "αρχετυπικής" ή "συμβολικής" μετάφρασης της Θεάς ως "το κέντρο του οίκου", "το οικογενειακό σύνολο" κτλ.
Οι οικιακές θεότητες και λατρευτικοί δαίμονες μπορούν να ενοικούν σε πραγματικά αντικείμενα, συνήθως ειδώλια, όπως βρίσκουμε ήδη από το βιβλίο της Γένεσις που αποτελεί την γενεσιουργό αιτία των μετά διώξεων. Στο 31 κεφάλαιο όπου αναφέρεται η φυγή του Ιακώβ από τον Λάβαν, η Ραχήλ έχει κλέψει τα αγαλματίδια (δηλαδή τους οικιακούς Θεούς του πατέρα της).
όταν τους προφταίνει ο Λάβαν ρωτάει τον Ιακώβ γιατί του έκλεψε τους Θεούς του.
Το ζήτημα είναι τόσο σοβαρό που ο Ιακώβ μη γνωρίζοντας πως η Ραχήλ έκλεψε τα αγαλματίδια λέει πως όποιος βρεθέι να τα έχει τους Θεούς του Λάβαν πρέπει να φονευθεί.
ενώ αργότερα στο 35 που ο Ιακώβ θέλει να μεταστρέψει στην θρησκεία του την οικογένεια του και τους οικείους του, τους καλεί να πετάξουν τους "ξένους Θεούς" που είχαν μαζί τους (δηλαδή τα αγαλματίδια κτλ).
όπου παίρνοντας τα αυτός τα έθαψε, όπως επίσης και τα σκουλαρίκια των γυναικών που είχαν "ειδολολατρικές μορφές" για να μην βρεθούν ποτέ.
Στα χνάρια λοιπόν του Ιακώβ και του θεού Ισραήλ ο Θεοδόσιος τον 5ο μ.κ.ε αιώνα, απαγορεύει και την οικιακή λατρεία στην αυτοκρατορία (όχι όπως λένε οι χριστιανοί δήθεν μόνο καταπολεμούσε την δεισιδαιμονία, ή την δημόσια λατρεία στους ναούς...)
Το συγκεκριμένο απόσπασμα του Θεοδοσιανού κώδικα είναι το εξής:
Που ουσιαστικά λέει πως ".....κανένας δεν θα τιμά την οικιακή του Θεότητα (Lar, πληθυντικός Lares από εκεί ο οικιακός λατρευτικός χώρος Lararium) με φωτιά, τον οικογενειακό του Δαίμονα (Genius πληθυντικός τα Genii, θυμίζει τα ελληνικά γένη και τα Τζίνι :-)) με οίνο, τους οικιακούς Θεούς (Penates) με αρώματα και δεν θα τους ανάβει καντήλια, ούτε θα καίει θυμιάματα για αυτούς, ούτε θα κρεμάει στεφάνια για αυτούς. (Με τους όρους Lar ,Genius και Penates ο νόμος έχει συμπεριλάβει το σύνολο της οικιακής λατρείας, όλους τους dii familiares του οίκου/domus).
Παρά, όμως, τις απαγορεύσεις, συχνά με αλλαγές από τον χρόνο και τον τόπο οι οικιακοί δαίμονες συνεχίζουν να επιζούν. Ανάμεσα στις Σάγκας των Ισλανδών βρίσκεται και το ενδιαφέρον κείμενο με τίτλο Pattr Porvalds ens vidforla ( η Ιστορία του Θόρβαλτ του πολυταξιδεμένου) το οποίο μας αφηγείται την ζωή του Θόρβάντ ο οποίος ήταν ο πρώτος Ισλανδός ιεραπόστολος . Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία ο Thorvald Kodransson είχε μυηθεί στον χριστιανισμό σε ένα του ταξίδι νότια από έναν Φράγκο/Σάξωνα επίσκοπο ονόματι Fridrek. Γύρω στα 980 επέστρεψε στην Ισλανδία συνοδευόμενος από τον Fridrek και επιδόθηκε στο σπορ της κατήχησης των παγανιστών συμπολιτών του, όμως οι ιδέες του δεν έτυχαν και ιδιαίτερα καλής υποδοχής, μάλλον αντιμετώπισε την χλεύη των υπολοίπων Ισλανδών. Σε κάποιο τέτοιο επεισόδιο έρχεται σε διαπληκτισμό και σκοτώνει δύο άντρες. Εξορίζεται απο την χώρα και συνεχίζει τα ταξίδια του μέχρι που καταλήγει για να ολοκληρώσει το ιεραποστολικό του έργο στην Ρωσία όπου τελικά πέθανε.
Στο εν λόγω κείμενο υπάρχει το παρακάτω ενδιαφέρον για την παρούσα αναφορά περιστατικό.
Ο Thorvald επισκέπτεται με τον Fridrek την φάρμα του πατέρα του Kodran. Εκεί αυτός είχε στην κατοχή του μια πέτρα στην οποία ζούσε το πνεύμα βοηθός (armadr) της οικογενείας. Εκεί πήγαιναν τις προσφορές τους και το πνεύμα προέλεγε το μέλλον, προστάτευε τα ζωντανά της οικογένειας υπενθύμιζε στον Kodran τις δουλειές που έπρεπε να κάνει και τον συμβούλευε τι να προσέχει. Ο Thorναld Θέλησε να πείσει τον πατέρα του να μεταστραφεί στον χριστιανισμό. Αυτός θεωρώντας τον Fridrek μάντη απάντησε πως ήδη είχε το πνεύμα που τον εξυπηρετούσε και πως δεν χρειάζονταν κάτι άλλο καθώς το τιμούσε πάρα πολύ καιρό και του είχε απόλυτη εμπιστοσύνη. Το ίδιο το πνεύμα μάλιστα τοv είχε συμβουλεύσει να μην μεταστραφεί. O Thorvald, λοιπόν, πρότεινε στον πατέρα του να αφήσει τον Fridrek να δοκιμάσει αν θα μπορούσε να εκδιώξει το πνεύμα. Αν τα κατάφερνε ο Kodran δεν θα είχε άλλη επιλογή από το να βαπτιστεί. Ο Kodran δέχτηκε την πρόταση. Έτσι ο Fridrek πλησίασε την πέτρα, έριξε πάνω της αγιασμό και άρχισε να προσεύχεται και να τραγουδάει ψαλμούς. Την ίδια νύχτα τον πνεύμα εμφανίστηκε φοβισμένο σε όνειρο στον Kodran και άρχισε να τον ψέγει κατηγορώντας τον Fridrek πως ήταν ένας λωποδύτης που ήθελε να το εκδιώξει απ' το σπίτι του ψεκάζοντας το με καυτό νερό με το οποίο καψαλίζονταν τα παιδιά του και κλαίγανε. Την επόμενη ημέρα όμως ο Fridrek συνέχισε την διαδικασία. Το πνεύμα εμφανίστηκε ξανά στον Kodran, σε άθλια κατάσταση με τα ρούχα του σχισμένα, και τον παρακάλεσε να διώξει τον ξένο. Ο εξορκισμός όμως συνεχίστηκε, έτσι το πνεύμα αναγκάστηκε να φύγει για κάποια άγρια ερημική περιοχή. Φεύγοντας ρώτησε τον Kodran.
"Ποιος θα προστατεύει τώρα την περιουσία σου όπως έκανα τόσο καιρό εγώ;"
Και ο Kodran απάντησε:
"Σε τιμούσα ως δυνατό και χρήσιμο θεό, όσο δεν είχα γνωρίσει ακόμα τον πραγματικό Θεό. Τώρα όμως που διαπίστωσα πως είσαι αναξιόπιστο και αδύναμο, νομίζω πως είναι καλύτερα να χωρίσουν οι δρόμοι μας και να θέσω τον εαυτό μου κάτω απο την προστασία ενός θεού που είναι καλύτερος και δυνατότερος από σένα."
Η τελευταία ιστορία με την οποία θα κλείσουμε το παρόν προέρχεται από το έργο του Στρατή Μυριβήλη Ο Βασίλης ο Αρβανίτης.
Όταν ο Βασίλης ήταν 16 χρονών και έπαιζε με άλλα παιδιά στον κήπο, ένα τεράστιο φίδι ξεμύτισε κάτω από τα κεραμίδια του σπιτιού. Ο νεαρός έτρεξε αμέσως και σκαρφάλωσε στην στέγη και άρχισε να μάχεται με το φίδι ενώ πολύς κόσμος μαζεύτηκε και με αγωνία παρακολουθούσε την μάχη. Μετά από κάποιες αβέβαιες στιγμές κατά τις οποίες ο Βασίλης κινδύνεψε να βρεθεί στο κενό, τελικά άρπαξε το φίδι, κάρφωσε το κεφάλι του με ένα σίδερο και το πέταξε στο δρόμο υπό της επευφημίες του κόσμου. Όλοι κοίταγαν έντρομοι το νεκρό πια τέρας να κείτεται στο δρόμο και με θαυμασμό τον θαρραλέο νεαρό. Ο πατέρας του μάλιστα, ο νοικοκύρης του σπιτιού χαρούμενος για το κατόρθωμα του Βασίλη του πήρε δώρο ένα κόκκινο μεταξωτό μαντίλι και άρχισε να λέει παντού πώς ο γυιός του ήταν "αντρειωμένος Έλληνας". Η μητέρα του, όμως, αντιθέτως είπε πως δεν έπρεπε να σκοτώσει το φίδι γιατί αυτό ήταν το καλό στοιχειό του σπιτιού και προέβλεψε πως κάτι κακό θα γινόταν. Πράγματι μέσα στον χρόνο η Λενιώ το μικρό κοριτσάκι της πέθανε.
Μιας και σήμερα είναι τα γενέθλια μου το παρόν dedicavit ad patrios deos
Στην οικιακή λατρεία της αρχαιότητας, βρίσκουμε εκτός από την Εστία και τους άλλους "μικρούς Θεούς" (από τα μικρά είδωλα που διατηρούσαν στους οικιακούς βωμούς οι αρχαίοι), οι οποίοι αναλόγως της περίπτωσης μπορεί να είναι προγονικά πνεύματα, οικιακές εκφάνσεις γνωστών Θεών, οικογενειακοί δαίμονες κ.α. Στην πορεία του χρόνου, με τις διώξεις και την μαζική μεταστροφή των πληθυσμών στον χριστιανισμό οι "μικροί Θεοί" ξεχάστηκαν, όχι εντελώς αλλά αρκετά ώστε η αναζήτηση τους να συμπεριλαμβάνει λαογραφικές συγκριτικές μελέτες και πολύ κριτική σκέψη.Στο παρόν θα σταθούμε σε δύο-τρείς χαρακτηριστικές αναφορές από το τότε μέχρι το πρόσφατο τώρα για να δούμε την εξέλιξη αυτή των διώξεων αλλά και των επιβιώσεων. Σκοπός είναι να δωθεί το έναυσμα για την πραγματοποίηση της αντίστροφης πορείας ώστε η λατρεία της Θεάς Εστίας και των άλλων οικιακών δαιμόνων να επανατοποθετηθεί στην σωστή και συνολική της βάση και όχι απλώς στην ευκολία μιας "αρχετυπικής" ή "συμβολικής" μετάφρασης της Θεάς ως "το κέντρο του οίκου", "το οικογενειακό σύνολο" κτλ.
Οι οικιακές θεότητες και λατρευτικοί δαίμονες μπορούν να ενοικούν σε πραγματικά αντικείμενα, συνήθως ειδώλια, όπως βρίσκουμε ήδη από το βιβλίο της Γένεσις που αποτελεί την γενεσιουργό αιτία των μετά διώξεων. Στο 31 κεφάλαιο όπου αναφέρεται η φυγή του Ιακώβ από τον Λάβαν, η Ραχήλ έχει κλέψει τα αγαλματίδια (δηλαδή τους οικιακούς Θεούς του πατέρα της).
ἔκλεψε δὲ Ῥαχὴλ τὰ εἴδωλα τοῦ πατρὸς αὐτῆς.
όταν τους προφταίνει ο Λάβαν ρωτάει τον Ιακώβ γιατί του έκλεψε τους Θεούς του.
ἱνατί ἔκλεψας τοὺς θεούς μου;
Το ζήτημα είναι τόσο σοβαρό που ο Ιακώβ μη γνωρίζοντας πως η Ραχήλ έκλεψε τα αγαλματίδια λέει πως όποιος βρεθέι να τα έχει τους Θεούς του Λάβαν πρέπει να φονευθεί.
καὶ εἶπεν Ἰακώβ· παρ᾿ ᾧ ἂν εὕρῃς τοὺς θεούς σου, οὐ ζήσεται ἐναντίον τῶν ἀδελφῶν ἡμῶν· ἐπίγνωθι τί ἐστι παρ᾿ ἐμοὶ τῶν σῶν καὶ λαβέ. καὶ οὐκ ἐπέγνω παρ᾿ αὐτῷ οὐδέν. οὐκ ᾔδει δὲ Ἰακώβ, ὅτι Ῥαχὴλ ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἔκλεψεν αὐτούς.
ενώ αργότερα στο 35 που ο Ιακώβ θέλει να μεταστρέψει στην θρησκεία του την οικογένεια του και τους οικείους του, τους καλεί να πετάξουν τους "ξένους Θεούς" που είχαν μαζί τους (δηλαδή τα αγαλματίδια κτλ).
εἶπε δὲ Ἰακὼβ τῷ οἴκῳ αὐτοῦ καὶ πᾶσι τοῖς μετ᾿ αὐτοῦ· ἄρατε τοὺς θεοὺς τοὺς ἀλλοτρίους τοὺς μεθ᾿ ὑμῶν ἐκ μέσου ὑμῶν καὶ καθαρίσθητε καὶ ἀλλάξατε τὰς στολὰς ὑμῶν,
όπου παίρνοντας τα αυτός τα έθαψε, όπως επίσης και τα σκουλαρίκια των γυναικών που είχαν "ειδολολατρικές μορφές" για να μην βρεθούν ποτέ.
καὶ ἔδωκαν τῷ Ἰακὼβ τοὺς θεοὺς τοὺς ἀλλοτρίους, οἳ ἦσαν ἐν ταῖς χερσὶν αὐτῶν, καὶ τὰ ἐνώτια τὰ ἐν τοῖς ὠσὶν αὐτῶν, καὶ κατέκρυψεν αὐτὰ Ἰακὼβ ὑπὸ τὴν τερέβινθον τὴν ἐν Σικίμοις καὶ ἀπώλεσεν αὐτὰ ἕως τῆς σήμερον ἡμέρας.
Στα χνάρια λοιπόν του Ιακώβ και του θεού Ισραήλ ο Θεοδόσιος τον 5ο μ.κ.ε αιώνα, απαγορεύει και την οικιακή λατρεία στην αυτοκρατορία (όχι όπως λένε οι χριστιανοί δήθεν μόνο καταπολεμούσε την δεισιδαιμονία, ή την δημόσια λατρεία στους ναούς...)
Το συγκεκριμένο απόσπασμα του Θεοδοσιανού κώδικα είναι το εξής:
CTh.16.10.12pr.
Imppp. Theodosius, Arcadius et Honorius aaa. ad Rufinum praefectum praetorio. Nullus omnino ex quolibet genere ordine hominum dignitatum vel in potestate positus vel honore perfunctus, sive potens sorte nascendi seu humilis genere condicione ortuna in nullo penitus loco, in nulla urbe sensu carentibus simulacris vel insontem victimam caedat vel secretiore piaculo larem igne, mero genium, penates odore veneratus accendat lumina, imponat tura, serta suspendat.
Που ουσιαστικά λέει πως ".....κανένας δεν θα τιμά την οικιακή του Θεότητα (Lar, πληθυντικός Lares από εκεί ο οικιακός λατρευτικός χώρος Lararium) με φωτιά, τον οικογενειακό του Δαίμονα (Genius πληθυντικός τα Genii, θυμίζει τα ελληνικά γένη και τα Τζίνι :-)) με οίνο, τους οικιακούς Θεούς (Penates) με αρώματα και δεν θα τους ανάβει καντήλια, ούτε θα καίει θυμιάματα για αυτούς, ούτε θα κρεμάει στεφάνια για αυτούς. (Με τους όρους Lar ,Genius και Penates ο νόμος έχει συμπεριλάβει το σύνολο της οικιακής λατρείας, όλους τους dii familiares του οίκου/domus).
Στο εν λόγω κείμενο υπάρχει το παρακάτω ενδιαφέρον για την παρούσα αναφορά περιστατικό.
Ο Thorvald επισκέπτεται με τον Fridrek την φάρμα του πατέρα του Kodran. Εκεί αυτός είχε στην κατοχή του μια πέτρα στην οποία ζούσε το πνεύμα βοηθός (armadr) της οικογενείας. Εκεί πήγαιναν τις προσφορές τους και το πνεύμα προέλεγε το μέλλον, προστάτευε τα ζωντανά της οικογένειας υπενθύμιζε στον Kodran τις δουλειές που έπρεπε να κάνει και τον συμβούλευε τι να προσέχει. Ο Thorναld Θέλησε να πείσει τον πατέρα του να μεταστραφεί στον χριστιανισμό. Αυτός θεωρώντας τον Fridrek μάντη απάντησε πως ήδη είχε το πνεύμα που τον εξυπηρετούσε και πως δεν χρειάζονταν κάτι άλλο καθώς το τιμούσε πάρα πολύ καιρό και του είχε απόλυτη εμπιστοσύνη. Το ίδιο το πνεύμα μάλιστα τοv είχε συμβουλεύσει να μην μεταστραφεί. O Thorvald, λοιπόν, πρότεινε στον πατέρα του να αφήσει τον Fridrek να δοκιμάσει αν θα μπορούσε να εκδιώξει το πνεύμα. Αν τα κατάφερνε ο Kodran δεν θα είχε άλλη επιλογή από το να βαπτιστεί. Ο Kodran δέχτηκε την πρόταση. Έτσι ο Fridrek πλησίασε την πέτρα, έριξε πάνω της αγιασμό και άρχισε να προσεύχεται και να τραγουδάει ψαλμούς. Την ίδια νύχτα τον πνεύμα εμφανίστηκε φοβισμένο σε όνειρο στον Kodran και άρχισε να τον ψέγει κατηγορώντας τον Fridrek πως ήταν ένας λωποδύτης που ήθελε να το εκδιώξει απ' το σπίτι του ψεκάζοντας το με καυτό νερό με το οποίο καψαλίζονταν τα παιδιά του και κλαίγανε. Την επόμενη ημέρα όμως ο Fridrek συνέχισε την διαδικασία. Το πνεύμα εμφανίστηκε ξανά στον Kodran, σε άθλια κατάσταση με τα ρούχα του σχισμένα, και τον παρακάλεσε να διώξει τον ξένο. Ο εξορκισμός όμως συνεχίστηκε, έτσι το πνεύμα αναγκάστηκε να φύγει για κάποια άγρια ερημική περιοχή. Φεύγοντας ρώτησε τον Kodran.
"Ποιος θα προστατεύει τώρα την περιουσία σου όπως έκανα τόσο καιρό εγώ;"
Και ο Kodran απάντησε:
"Σε τιμούσα ως δυνατό και χρήσιμο θεό, όσο δεν είχα γνωρίσει ακόμα τον πραγματικό Θεό. Τώρα όμως που διαπίστωσα πως είσαι αναξιόπιστο και αδύναμο, νομίζω πως είναι καλύτερα να χωρίσουν οι δρόμοι μας και να θέσω τον εαυτό μου κάτω απο την προστασία ενός θεού που είναι καλύτερος και δυνατότερος από σένα."
Η τελευταία ιστορία με την οποία θα κλείσουμε το παρόν προέρχεται από το έργο του Στρατή Μυριβήλη Ο Βασίλης ο Αρβανίτης.
Μιας και σήμερα είναι τα γενέθλια μου το παρόν dedicavit ad patrios deos
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου