Προσκύνηση, ικεσία και νεοελληνικές προσεγγίσεις του θρησκευτικού φαινομένου.

Όπως συχνά αναφέρω, ένα από τα βασικότερα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουν τελευταία, όχι μόνο όσοι έχουν μια θρησκευτική συγγένεια με την "αρχαιότητα", αλλά και όσοι προσπαθούν να την προσεγγίσουν όσο το δυνατόν πιο αδογμάτιστα, είναι η θορυβώδης ιδεολογικοποίηση, η οποία παρατηρείται στα μπλόγκ, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κτλ. Όταν λέω "ιδεολογικοποίηση" εννοώ, όχι κάποια θετική πίστη ή αντίληψη η οποία μπορεί να προέλθει από την μελέτη της αρχαιότητας, αλλά αντιθέτως την διαστρέβλωση της και τελικά την ανικανότητα ορθής προσέγγισης λόγω σύγχρονων οπτικών, προ-διαμορφωμένων απόψεων και  ετεροπροσδιορισμών.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, το οποίο συναντούμε συνεχώς, και συνήθως οφείλεται σε ετεροπροσδιορισμό, λόγω μάλλον ενός άκομψου αντιχριστιανισμού, είναι αυτή η τσαμπουκαλίδικη (ελλείψη καλύτερου όρου) και δήθεν "ελληνότροπη" αντιμετώπιση του θρησκευτικού συναισθήματος, η οποία συμπυκνώνεται στην γνωστή ατάκα: "Ουκ ελληνικόν το προσκυνείν". Συνήθως χρησιμοποιείται ώς πολιτικό πρόσταγμα και ρήση (που θα έλεγα οτι ισχύει) αλλά τουλάχιστον τις μισές φορές την βρίσκω να επεκτείνεται και στο θρησκευτικό τομέα, μαζί με άλλες ανάλογες "ψυχοτρομπαριστικές ανατάσεις", σαν τις γραφικές περί "θεομάχων" Ελλήνων κλπ (μια απλή αναζήτηση στο ίντερνετ με την φράση που δίνει κοντά στα 8500 παρόμοια αποτελέσματα θα σας πείσει).







Πως προέκυψε η φράση δεν ξέρω , αλλά οι ποιο ψαγμένοι κάτι μας λένε για Ξενοφώντα και Ηρόδοτο. Ο Ξενοφών βέβαια, μιλώντας για την ελευθερία της Πόλης, μας λέει σαφώς, πως δεν πρέπει να προσκυνούμε τους τυράννους, αλλά το συνδυάζει με την εντελώς αντίθετη πρακτική για τους Θεούς. Δηλαδή Αυτούς να προσκυνούμε, αν θέλουμε να είμαστε αντάξιοι των ελεύθερων προγόνων μας. :
"η ελευθερία των πόλεων εν αις υμείς εγένεσθε και ετράφητε. ουδένα γαρ άνθρωπο δεσπότην αλλά τους θεούς προσκυνείτε. Τοιούτων μεν έστε προγόνων."
ενώ κάπου ο Ηρόδοτος περιγράφει:
"ένθα τα σημεία και τα αγάλματα του στρατοπέδου προσκυνείται, ρίψας εαυτόν ες γήν ωμολόγει τε χαριστήρια εθύε τε σωτήρια"

Επιπροσθέτως, ανοίγοντας οποιοδήποτε σοβαρό λεξικό της αρχαίας ελληνικής θα δούμε πως η πρώτη σημασία του προσκυνώ έχει να κάνει με την θρησκευτική πράξη και πως είναι άπειρες οι σχετικές ρήσεις, σαν τις παραπάνω ή αυτή του Σοφοκλή:

"καὶ τὸν λοιπὸν δὴ χρόνον ὡς δαιμόνων, οὕτω θεραπεύσομέν (θεραπεύσομεν = λατρεύσουμε, υπηρετήσουμε, άλλη μια ταλαιπωρία...) τε καὶ προσκυνήσομεν αὐτῶν τὰς θήκας"

ή αυτή του Πλάτωνα:

"ἀλλ᾽ ὅσον τάχος  χωρεῖν ἔσω, πατρῷα προσκύσανθ᾽ ἕδη θεῶν, ὅσοιπερ πρόπυλα ναίουσιν τάδε."
οπότε λογικά υποθέτουμε πως αναφερόμαστε σε μια συνηθισμένη, ελληνικότατη πρακτική, εν αντιθέσει με το τι μας λένε τα τσαμπουκαλίδικα άρθρα.

Η αντίθεση μάλιστα, στο να δεχθούν πως πρόκειται για κοινή πρακτική στον ελληνικό κόσμο, φτάνει σε σημείο όχι μόνο να αρνούνται τις πηγές, αλλά να μεταλλάσσουν κατά το δοκούν το νόημα της λέξης. Το πιο γραφικό - ανάμεσα στις άλλες παρετυμολογήσεις, στις οποίες βρίθει το ελληνόφωνο ιντερνετ (δεν θα αναφερθώ καν σε αυτή που θέλει το προσκυνώ από το άστρο του Κυνός), είναι αυτή που λέει πως το προσκυνώ, προέρχεται από το προς τον "κύνα" και ερμηνεύεται ως, κάνω όπως ο σκύλος. Και επειδή ως γνωστόν (αλήθεια;) οι σκύλοι είναι δουλικοί (έτσι λέγεται μάλλον η αφοσίωση και η φιλία) προς τα "αφεντικά" τους, οι Έλληνες δεν προσκυνούσαν τους θεούς, δηλαδή δεν έκαναν όπως οι σκύλοι.

Όπως, όμως, αναρωτήθηκα και σε μια διαδικτυακή κουβέντα δεν καταλαβαίνω πως προκύπτει ρήμα με νόημα από το προς + σκύλος αλλά σίγουρα αν το ψάξουμε θα δούμε πως το προσκυνώ δημιουργείται από το ρήμα κυνέω που απλά σημαίνει φιλώ, δεν έχει καμιά σχέση με τα σκυλίσια, και απαντάται ήδη από τον Όμηρο:

"...καὶ κύνεον ἀγαπαζόμενοι κεφαλήν τε καὶ ὤμους

ὣς δ᾽ αὔτως Ὀδυσεὺς κεφαλὰς καὶ χεῖρας ἔκυσσε."
ή
"...εἰσελθὼν Πρίαμος μέγας, ἄγχι δ᾽ ἄρα στὰς χερσὶν Ἀχιλλῆος λάβε γούνατα καὶ κύσε χεῖρας δεινὰς ἀνδροφόνους,..."

Στην πρώτη του χρήση σημαίνει χαιρετώ δια ασπασμού και δεν είναι περίεργο πως χρησιμοποιείται για την θρησκευτική πράξη, καθώς για τους Έλληνες οι φίλοι Θεοί δύναται να χαιρετηθούν με ασπασμό, πράξη η οποία συμβολικά επεκτείνονταν και στα αγάλματα ή στα ιερά κτλ, συχνά μάλιστα με την γνωστή χειρονομία όπως ακουμπάμε το χέρι μας στα χείλια για να στείλουμε ένα φιλί "μακριά". Από εκεί λοιπόν το προσκνυνείν.

Το δεύτερο που καλούμαστε να εξετάσουμε λοιπόν είναι αν το ρήμα φέρει επίσης την έννοια της υπόκλισης, γονυκλισίας ή άλλης "ταπεινωτικής" κατά τους "Ελληνολάτρες" κίνησης. Αν και δεν ταυτίζεται με κάτι τέτοιο, πολύ συχνά όντως συνοδεύεται από κάποια ανάλογη κίνηση, προς ενόχληση πάλι των διαφόρων "ευθυτενών", όπως άλλωστε μας δείχνει και το δεύτερο Ομηρικό απόσπασμα με το "λάβε γούνατα", εκτός αν ο άλλος είναι 4 μέτρα ψηλός ή αυτός που προσκυνεί 30εκαστοστά, οπότε δεν χρειάζεται κάποια σωματική "ταπείνωση" (περνάει αδιάφορα βέβαια το γεγονός πως την ίδια κίνηση κάνουμε και προς αγαπημένα πρόσωπα - δηλαδή να τους αγκαλιάσουμε τα πόδια και να σκύψουμε το κεφάλι, χωρίς να νοιώθουμε ταπείνωση...).

Και εδώ είναι που γίνεται χαμός, καθώς παρόμοιες στάσεις είναι σήμα κατατεθέν των χριστιανών ή άλλων μονοθεϊστών που είναι "δούλοι" του θεού και όχι φυσικά των ελευθεροπρεπών Ελλήνων κατά την ετεροπροσδιοριστική αντίληψη των όψιμων "ελληνολατρών", κάτι στο οποίο θα συμφωνήσω ως προς το πρώτο μόνο σκέλος και όχι ως χαρακτηριστικό το οποίο μπορεί να προσδιορίσει εξ αντιθέσεως και το τι έκαναν οι Έλληνες. Έτσι, με εντελώς διαφορετικό ίσως περιεχόμενο ή αρχικό αίτιο η καθαυτή πράξη προσκύνησης δεν εξέλειπε από την θρησκευτική πρακτική των προγόνων μας και όπως είχα αναφέρει αλλού περί Ξενίας , ήταν χαρακτηριστική σε ορισμένες ιδιαίτερες συνθήκες, όπως για παράδειγμα την ικεσία.

Προσωπικά θεωρώ λογικό συναισθηματικά, κάτι που ίσως να λειτουργεί και σαν μηχανικός σωματικός αυτοματισμός,  κάποιος σε δεινή κατάσταση, αναγκασμένος να ζητάει κάτι απολύτως απαραίτητο από κάποιον άλλον ο οποίος έχει την δυνατότητα να του δώσει, να αποκτά μια τέτοια στάση, εκτός αν υπάρχουν κάποιοι που νομίζουν πως στην πραγματική ζωή η νορμάλ συμπεριφορά θα ήταν σαν την προσευχή του Conan του βάρβαρου προς τον Crom στην γνωστή ταινία. Και αν διακρίνουμε τέτοιες τάσεις σε περιπτώσεις αιτήσεων προς ανθρώπους γιατί απορούμε η δεν δεχόμαστε πως αντιστοίχως θα τις βρούμε και σε αιτήσεις προς του Θεούς, όπως για παράδειγμα ο Ορέστης δύο φορές μια αγκαλιάζοντας τον ομφαλό και μια το ξόανο ή τον βωμό της Αθηνάς στην τραγωδία του Αισχύλου. Μην ξεχνάμε άλλωστε πως η ισχύς είναι κύριο γνώρισμα των Θεών.

Οι ιδεοληψίες επί του θέματος, φτάνουν σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε στην ίδια συζήτηση που ανέφερα, συνομιλητής μου αντιπαρέθεσε πως αυτά (τα περιγραφόμενα από Όμηρο, Αισχύλο κτλ) ως μη πραγματικά παραδείγματα αλλά μυθικά, δεν έχουν σχέση με την συνήθη πρακτική, κάτι βέβαια που δεν ισχύει, όπως μας δείχνουν όχι μόνο οι φιλολογικές πηγές αλλά και οι πολύ περισσότερο ανόθευτες απεικονίσεις της καθημερινής ζωής, τις οποίες βρίσκουμε στα αγγεία, όπως για παράδειγμα στα παρακάτω (Να ευχαριστήσω τον φίλο και ακάματο "εργάτη" Σπυρο Μπάκα για την έρευνα)

Αυτό το τελευταίο αφιερωμένο και σε όσους ως αντεπιχείρημα των "αρχαιοελληνικών χαιρετισμών" μου παρέθεταν ως εξίσου "άσχετο" και το χέρι στην καρδιά κατά τις τελετές


Η σχέση (και απόδειξη) μάλιστα της ομοιότητας της ικεσίας προς ανθρώπους και αυτής προς θεούς μας φανερώνεται και σε δύο μεταγενέστερα Ρωμαϊκά κείμενα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον ώς προς το ερώτημα "η κότα ή το αυγό" ή αλλιώς αν η προς Θεούς πράξη έπεται ως αντικατοπτρισμός της στάσης προς ανθρώπους βασιλιάδες κτλ, άποψη την οποία είμαι σίγουρος πως θα παρέθετε κάποιος άθεος ή άλλος εξετάζοντας το θέμα με σύγχρονη οπτική.
Οι Ρωμαίοι βέβαια μας λένε το αντίθετο, δηλαδή πως η προς τους ανθρώπους στάση είναι αντιγραφή από αυτή προς τους βωμούς, τα ιερά, τους Θεούς, όπως επίσης μας δίνουν και μια μεταφυσική διάσταση του θέματος η οποία ξεφεύγει πολύ από τις "πολιτικές" ιδεολογίες, οι οποίες το μόνο που μπορούν να διαβάσουν σε μια τέτοια πράξη είναι ζητήματα "ταπείνωσης" ή "ανδρείας" στάσης, έχοντας φυσικά χάσει οποιαδήποτε επαφή με τους υπερ-ανθρώπινους καθορισμούς λόγω στείρου ανθρωποκεντρισμού.

"Hominis genibus quaedam et religio inest observatione gentium. Haec supplices attingunt, ad haec manus tendunt, haec ut aras adorant, fortassis quia inest iis vitalitas." Pliny, Natural History 11.103: Τα γόνατα του ανθρώπου κατέχουν επίσης ενός είδους θρησκευτική ιερότητα στην αντίληψη των εθνών. Οι ικέτες ακούμπανε τα γόνατα και τεντώνουν τα χέρια τους και προσεύχουνται σε αυτά, σαν να ήταν σε βωμούς, ίσως επειδή αυτά κατέχουν κάποιου είδους ζωτικής αρχής.

"...physici dicunt esse consecratas numinibus singulas corporis partes … genua misericordiae, unde haec tangunt rogantes." Servius, Aeneid, 3.607: Οι φυσικοί φιλόσοφοι λένε πως σε κάθε μέρος τους σώματος είναι αφιερωμένο σε κάποια θεϊκή δύναμη...τα γόνατα στο έλεος, και γι' αυτό οι ικέτες τα αγγίζουν.

Στην τελική, όμως, ανεξάρτητα από όλες τις πηγές, αποδείξεις κτλ, το ουσιαστικό είναι πως δεν μπορούν οι μη έχοντες σχέση με το θρησκευτικό φαινόμενο και την λατρευτική πράξη, να καθορίζουν βάσει των ιδεολογημάτων τους, ποια θα πρέπει να είναι αυτή για τους όντως "πιστούς" της πολυθεϊστικής παράδοσης. Όχι, μόνο γιατί συχνά όπως είδαμε, οι απόψεις τους είναι προϊόν ετεροπροσδιορισμών, ούτε γιατί δεν ξεκινούν με τα ίδια κίνητρα ή έχοντας τους ίδιους στόχους με τους δεύτερους, αλλά για τον απλό λόγο πως κάποια πράγματα βγαίνουν αβίαστα, μόνο όταν ασχολείσαι με αυτά, και μπορεί να καθορίζονται από παράγοντες εντελώς διαφορετικούς από αυτούς που ένας "ιδεολόγος" θα κατανοήσει με τις (άσχετες ή και εξαιρετικές αδιάφορο), ιντελεκτουαλ προσεγγίσεις του. Και θα χρησιμοποιήσω ως παράδειγμα την υποκειμενική προσωπική μου εμπειρία στο θέμα.

Ο οικιακός βωμός και λατρευτικός χώρος που διατηρώ στο σπίτι μου εδράζεται πάνω σε ένα μικρό τραπέζι. Ως εκ τούτου τα αγάλματα και τα υπόλοιπα λατρευτικά αντικείμενα πάνω του έρχονται στο ύψος της μέσης μου αν στέκομαι όρθιος. Αν και πολλές φορές στην καθημερινή πρακτική, όταν εκτελώ κάπως μηχανικά χωρίς να αφιερώνω χρόνο τα καθιερωμένα, στέκομαι όρθιος ίσα ίσα για να ανάψω ένα λιβάνι και να κάνω μια σπονδή κτλ, τις φορές που εκτελώ πιο επιμελώς την προς τους Θεούς υπηρεσία, θέλω να προσευχηθώ κτλ, νοιώθω πολύ καλύτερα όταν είμαι γονατιστός μπροστά από τον βωμό, έχοντας στο επίπεδο των ματιών μου τα αγάλματα και λοιπά ιερά. Φυσικά ουδέποτε αναρωτήθηκα αν η στάση μου αυτή θυμίζει χριστιανική, αν σχετίζεται κοινωνικοπολιτικά με φαινόμενα "υποταγής" ως δούλος σε τυράννους επίγειους ή ουράνιους, ή αν περνάει το ελληνόμετρο των ημιμαθών.
Για τον απλό λόγο πως ξεκίναγα να προσευχηθώ μη έχοντας το νού μου στο αν ταπεινώνεται το εγώ μου ή αν συμβαδίζει η όποια ιδεοληψία μου με την στάση μου.
Για τον απλό λόγο πως και τους φίλους μου θέλω να τους κοιτάω στα μάτια και όχι από ψηλά.
Για τον απλό λόγο πως και για κάποιο πρόσωπο με το οποίο είμαι ερωτευμένος ασυναίσθητα τέτοια στάση θα έπαιρνα για να το αγκαλιάσω, ή να το χαιρετίσω με ένα φιλί (προσκυνώντας δηλ.).
Προφανώς, τώρα μετά τις συζητήσεις που το σκέφτομαι και συνειδητά, όλα αυτά δεν έχουν καμιά σχέση με χριστιανο-προσδιορισμούς, με ελληνόμετρα, με ιδεολογίες των "στητών και δυνατών", είναι εντελώς άσχετα. Και η μόνη περίπτωση να προσεγγίσει κάποιος πραγματικά τους Θεούς είναι να τα κρατήσει άσχετα, ανεπηρέαστος από την συνεχή βαβούρα των "ιδεολόγων" του ιντερνετ και των θεωρητικών διαλέξεων.
Παρομοίως, άλλες στάσεις, πρακτικές, προσεγγίσεις εμφανίζονται, πάλι αβίαστα και φυσικά, στις πολυπληθείς και διαφορετικές εκδηλώσεις προς το θείο, τιμητικές, ευχαριστήριες, εορτές, πομπές κτλ με την κάθε μία να συνάδει με την περίσταση, με την κάθε μία να είναι αντίστοιχη και κατάλληλη, όχι λόγω κάποιας προ-διαμορφωμένης ιδεολογικής άποψης, αλλά βάσει της ανόθευτης πραγματικής εμπειρίας. Διαφορετικά, ίσως να μην πρέπει να υψώνουμε και τα χέρια προς τον ουρανό μήπως και μπερδευτούμε με τους μουσουλμάνους.