ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ – ΠΑΛΑΤΙΝΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, CARMINA BURANA

Η Παλατινή ( palatine ) ή Ελληνική ( Graeka ) ανθολογία είναι μια συλλογή περίπου 3700 ελληνικών ποιημάτων κατά κύριο λόγο επιγραμμάτων που χρονολογούνται από τον 7-6ο πχ μέχρι και τον 9ο μχ αιώνα και είναι η σημαντικότερη πηγή της ελληνικής ποίησης ( λέγοντας εδώ Ελληνικής εννοώ γραμμένης στην Ελληνική γλώσσα ) που έφτασε μέχρι τις ημέρες μας. Πρόκειται σίγουρα για έναν από τους μεγαλύτερους πολιτιστικούς θησαυρούς που βρέθηκαν ποτέ, που με την επιρροή του διαμόρφωσε την ποίηση μέχρι και τις ημέρες μας, σε βαθμό τέτοιο που θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πάμπολλα σύγχρονα ποιήματα στο αρχικό χειρόγραφο και πάλι αυτό να λέγεται anthologia Graeka.



Carmina Burana, ονομάζεται το χειρόγραφο με την συλλογή περίπου 254 ποιημάτων/τραγουδιών του 11ου και 12ου αιώνα γραμμένα σε μεσαιωνικά λατινικά, που φτάνοντας ως τις ημέρες μας, δίνει μια πολύ καλή εικόνα των τάσεων που επικρατούσαν το τέλος του μεσαίωνα, και ως οφείλει η τέχνη, είναι προάγγελος των μεταρρυθμίσεων που τελικά οδήγησαν στην αναγέννηση. Και αυτά με την σειρά τους επηρέασαν πλήθος σύγχρονων ποιητών και ανθρώπων της τέχνης γενικότερα.

Η πρώτη γνωστή συλλογή ελληνικών ποιημάτων είναι αυτή του Μελέαγρου ( 1ος αιώνας πχ γεννημένος στα Γάδαρα - Αντιόχεια η Σεμίραμις - σημ. Ιορδανία ) η οποία περιλάμβανε ποιήματα του ιδίου καθώς και 46 ακόμα ποιητών μεταξύ των οποίων οι Αλκαίος, Αρχίλοχος, Ανακρέων και Σιμωνίδης . Αυτή η συλλογή αποτελεί και την αρχική βάση για την Παλατινή ανθολογία. Ο ίδιος ο Μελέαγρος τιτλοφορούσε την συλλογή του «Ανθολογία ή στέφανος» και την περιέγραφε ως ένα στεφάνι πλεγμένο με πανέμορφα λουλούδια ( ποιήματα ). Από εκεί προέρχεται και η χρήση της λέξης ανθολογία μέχρι σήμερα για την περιγραφή της συλλογής λογοτεχνικών έργων, κυρίως ποιημάτων.
Τον «Στέφανο» λοιπόν του Μελέαγρου, μαζί με τις μετέπειτα ανθολογίες των Αγαθία και Φιλίππου, συνδύασε Ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς τον 10ο αιώνα μχ και προσθέτοντας και περισσότερα επιγράμματα από άλλες πηγές ( εκκλησιαστικές, σατυρικά του Διογενιανού, τα ερωτικά του Στράτωνα – αποτελούν το τελευταίο βιβλίο της Παλατινής ανθολογίας με τον τίτλο μούσα παιδική ) κατέληξε στην βασική έκδοση της ελληνικής ανθολογίας.
Αυτήν την έκδοση του Κεφαλά, με λίγες προσθέσεις επιγραμμάτων και αρκετή λογοκρισία συνέχισε ο Πλανούδης, από τον οποίο μας σώζεται και το αρχικό χειρόγραφο του 1300, με αποτέλεσμα η συλλογή να είναι γνωστή – μετά τις «διορθώσεις» του Πλανούδη - σε όλη την δυτική Ευρώπη ( Πρώτη έντυπη έκδοση το 1494 ). Το 1606 ο Claudius Salmasius βρίσκει στην βιβλιοθήκη της Χαιδελβέργης ( bibliotheca Palatina εξ’ ού και η παλατινή ανθολογία ), μια έκδοση πληρέστερη, του Κεφαλά, την οποία και αντιγράφει. Αυτή η έκδοση τυπώνεται για πρώτη φορά μετά από περίπου 200 χρόνια από την εύρεση της το 1776 όταν ο Brunck την συμπεριέλαβε στα Ανάλεκτα του. ‘Εκτοτε η Ελληνική ανθολογία είναι κτήμα όλου του πολιτισμένου κόσμου.

Τους 12ο και 13ο αιώνα μέσα από τα εκκλησιαστικά πανεπιστήμια και σχολές ξεπηδά ένα κίνημα μαθητευόμενων κληρικών οι οποίοι αντιδρούν και διαμαρτύρονται έναντι της εκκλησιαστικής εξουσίας, εν μέσω των αποτυχιών των σταυροφοριών, των οικονομικών σκανδάλων κτλ, και γενικότερα έναντι στην καταπιεστική για την ανθρώπινη φύση μεσαιωνική κοινωνία. Μέσο έκφρασης, βρήκαν τα σατυρικά και σκωπτικά τραγούδια και ποιήματα καθώς και τις παραστάσεις που έδιναν περιπλανώμενοι. Πολεμήθηκαν όσο ήταν δυνατόν από την επίσημη χριστιανική εκκλησία – η οποία τους «τίμησε» και με ειδικές συνόδους – και έμειναν γνωστοί ως Goliardi.
Το 1803 στο μοναστήρι του Benediktbeuern βρίσκεται λοιπόν το χειρόγραφο που έμεινε γνωστό ως Carmina Burana ( τραγούδια από το Benediktbeuern ) και το οποίο είναι συλλογή τραγουδιών από εκπροσώπους του εν λόγω κινήματος. Αν και τα περισσότερα δεν αποδίδονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα κάποια έχουν ταυτιστεί με ονόματα όπως των Peter of Blois, Walter of Chatillon ενώ κάποια άλλα αποδίδονται στον από τότε “ανώνυμο” ποιητή γνωστό ως «ο Αρχιποιητής» και σαν σύνολο εκπροσωπούν ένα πανευρωπαϊκό κίνημα που όπως δείχνουν τα πράγματα ήταν σε πλήρη άνθιση ήδη το 1230 που δύο διαφορετικοί συγγραφείς/αντιγραφείς, δημιουργούν το χειρόγραφο αυτό.

Η ελληνική ανθολογία χωρίζεται βάση του ευρετηρίου της σε 15 «βιβλία» τα οποία δεν σώζονται όλα. Σε αυτά περιέχονται, Χριστιανικά επιγράμματα, τα επιγράμματα της Κυζίκου, πρόλογοι των Μελέαγρου, Φίλιππου και Αγαθία, Ερωτικά επιγράμματα, Ταφικά, τα επιγράμματα του Γρηγορίου του Ναζιανζινού ( ή θεολόγος, έλεος ο Μέγας πατέρας της εκκλησίας έγραψε 100 διαφορετικά ταφικά επιγράμματα για την μάνα του. Απλά έλεος….. ), Ρητορικά επιγράμματα, Ηθικά, Σατυρικά, Η παιδική Μούσα του Στράτωνα, αινίγματα και χρησμοί, διάφορα.

Το χειρόγραφο των Carmina Burana χωρίζεται και αυτό σε υποκατηγορίες (6) ανάλογα του περιεχομένου που επίσης δεν σώζονται όλες, όπως: Carmina ecclesiastica – εκκλησιαστικά τραγούδια,Carmina moralia et satirica – ηθικά και σατυρικά τραγούδια, Carmina amatoria - ερωτικά τραγούδια ( αυτό ευτυχώς σώζεται ), Carmina potoria - τραγούδια του «πιώματος» ( τα αγαπημένα μου In taberna ), Ludi - θρησκευτικά έργα και Supplementum - συμπλήρωμα με παραλλαγές τραγουδιών που υπάρχουν στα προηγούμενα.
Αν και κάποια νεύματα βρέθηκαν στο αρχικό χειρόγραφο των Carmina Burana, πράγμα που υπονοούσε πως πρόκειται για τραγούδια μόνο ο συνδυασμός με άλλα χειρόγραφα που βρέθηκαν αργότερα μας επιβεβαίωσε πως όντως έχουμε να κάνουμε με τραγούδια. Τα τραγούδια λοιπόν αυτά κέντρισαν και το ενδιαφέρον του Γερμανού συνθέτη Karl Orff ο οποίος και επένδυσε 24 από αυτά με την δική του μουσική εκδοχή το 1935 κάνοντας τα μέσω του έργου του γνωστά στο ευρύτερο κοινό. Το κορυφαίο βέβαια O Fortuna ( Ω Τύχη – η θεά των Ρωμαίων ) έμελλε να επενδύσει μουσικά, από εκστρατείες πολιτικών κομμάτων μέχρι επικές ταινίες και διαφημίσεις.

Επειδή είμαι σίγουρος πως αρέσει σε όλους μας βάζω ένα απόσπασμα και το trailer της εξαιρετικής ταινίας του 1981 “Excalibur” να θυμηθούμε και την ταινία και το έργο του Orff.





Και η πρώτη στροφή (πρόχειρη μετάφραση)

O Fortuna

velut luna

statu variabilis,

semper crescis

aut decrescis;

vita detestabilis

nunc obdurat

et tunc curat

ludo mentis aciem,

egestatem,

potestatem

dissolvit ut glaciem.



Ω Τύχη

σαν την σελήνη

αλλάζεις μορφή,

για πάντα γεμίζεις

και αδειάζεις

μισητή ζωή

πρώτα καταπιέζεις

και μετά καταπραΰνεις

κατά πως εσύ επιθυμείς.

φτώχεια

και δύναμη

τις λιώνεις σαν τον πάγο.

Η ενασχόληση των ανθρώπων της τέχνης με τα Carmina Burana συνεχίστηκε αμείωτη με αποτέλεσμα τουλάχιστον κατά την γνώμη μου, ακόμα και αυτό το έργο του Orff να ξεπεραστεί από μια παρέα Γερμανών ( πάλι εννοείται ) οι οποίοι το 2005 και το 2008 μας παρέδωσαν την δική τους εκδοχή με τα έργα CANTUS BURANUS I και II.
Για του λόγου το αληθές η δική τους εκδοχή ( με ανακατασκευασμένα μουσικά όργανα της εποχής κυρίως ) σε δύο τραγούδια του χειρογράφου. Το πρώτο για να δείτε για τι «παιδιά» μιλάμε ( εδώ τα δικά μας μέχρι να πιάσουν την παλατινή …… ) το δεύτερο για να δείτε ζωντανά ( και για να δούμε για τι κράτη μιλάμε αφού σίγουρα πέφτουν επιχορηγήσεις για τέτοια εκεί…).


O varium fortune lubricum
Dans dubium tribunal iudicum,
Non modicum paras huic premium,
Quem colere tua vult gratia.

Et petere rote sublimia,
Dans dubia tamen, prepostere
De stercore pauperem erigens,
de rhetore consulem eligens.

Edificat Fortuna diruit;
Nunc abdicat quos prius coluit;

Και



Για να επιστρέψουμε λοιπόν στις παράλληλες ιστορίες μας. Εκτός από την ευχαρίστηση που μας προσφέρουν αυτά τα έργα, εκτός από τις ιστορικές γνώσεις εκτός από από από τι είναι το πιο βασικό που πρέπει να συγκρατήσουμε;
Νομίζω πως πρέπει να είναι η γνώση πως ο Άνθρωπος σε κάθε εποχή, Πάντα, είναι στην ουσία ίδιος. Χαίρεται και λυπάται με τα ίδια πράγματα. Η Ουσία του παραμένει ίδια, και δεν μπορούν ούτε λογοκρισίες, ούτε αφύσικες εξουσίες, ούτε καταστρεπτικές ιδεολογίες να τον απομακρύνουν μόνιμα από αυτήν ακριβώς την απλή ουσία. Μπορεί για λίγο να απομακρυνθούμε, όμως η καρδιά βρίσκει πάντα τον δρόμο να γυρίσει σπίτι. Και ακόμα και αν δεν είχε μείνει τίποτα από την Παλατινή ανθολογία, ακόμα και αν δεν είχε μείνει τίποτα από τα Carmina Burana, κάποιος κάπου κάποια στιγμή θα έγραφε κάτι που να μοιάζει με τα παρακάτω και δεν θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε πότε το έκανε και τι ήταν.

1.
Ανάρτησε στον ώμο, Κύπριδα, τα τόξα
Κι’ αναζήτησε άλλους στόχους.
Τόπος σε μένα για νέο τραύμα δεν υπάρχει

2.
Ω νόμοι φοβεροί της Αφροδίτης!
Φίλτρα κρυφά πρέπει να αποφεύγεις
Και για απάτες πρέπει να φοβάσαι,
Γιατί ‘ναι από τεχνάσματα γεμάτα.

3.
Φιλάς την παρθενία σου. Και τι με αυτό; Τι θα κερδίσεις;
Δεν πρόκειται εραστή να βρείς στον Άδη, όταν κατέβεις.
Τα έργα τα τερπνά της Κύπριδος μόνο όταν ζείς απολαμβάνεις
Στο κράτος του Αχέροντος οστά και τέφρα. Τίποτε άλλο.

4.
Την Αφροδίτη ευγνωμονώ, κι εκείνη
Με πνεύμα ευνοϊκό χαμογελώντας
Την ποθητή κι ευχάριστη σε μένα
Εχάρισε κατάκτηση μιας κόρης

5.
Αβέβαιο θαλασσινό ταξίδι η ζωή, και στις δοκιμασίες του
Βουλιάζουμε χειρότερα κι από τους ναυαγούς.
Την τύχη έχοντας για κυβερνήτη στην ζωή,
Αμφίβολοι πλέουμε όπως στο πέλαγος.
Άλλοτε καλοτάξιδοι κι άλλοτε αλλιώς
Κι όλοι μαζί πηγαίνουμε στο ίδιο το λιμάνι καταγής

6.
Της Τύχης παίγνιο ο βίος των ανθρώπων
Αξιοθρήνητος αλήτης,
Που ανάμεσα στον πλούτο και την φτώχεια τριγυρνά.
Κι η Τύχη άλλους γκρεμίζει,
Άλλους στο στρόβιλο της ξεσηκώνει
Κι άλλους από τα σύννεφα κάτω στον Άδη οδηγεί.

7.
Χάνεται της ζωής μας η άνοιξη
Και ο χειμώνας καταφθάνει,
Όλοι μας βάσανα υποφέρουμε,
Την σάρκα σιγολιώνουνε οι έγνοιες
Παγώνει το αίμα, οι καρδιές λιγώνουνε
Στερεύουν λίγο λίγο οι χαρές μας,
Το γήρας πια με κάθε είδους νόσημα
Μας κάνει να ριγούμε από τον φόβο.
Κυλά ο καιρός…



Όποιος βρει χωρίς σκονάκι ποια από τα 7 αποσπάσματα είναι από την Παλατινή και ποια από τα Carmina Burana κερνάω.