Ξενία και Ξένιος Δίας

"Συλογίσου αυτόν που κυττάει απο ψηλά και τους ανθρώπους τους πολυδύστυχους φυλάει,όπου στην δίκαια δέηση των βρίσκουν κουφόν το συγγενή των. Του σπλαχνικού Διός η οργή προσμένει όποιον δε συμπονεί τα δάκρυα του δυστυχισμένου." Αισχύλος Ικέτιδες

Αυτές τις ημέρες, με την αποκαλούμενη "Ξένιος Δίας" επιχείρηση σκούπα της αστυνομίας κατά των λαθρομεταναστών προστέθηκε στα χρονικά του νεοελληνικού κράτους άλλη μια γελοία διαστρέβλωση της παράδοσης μας, που στρέφεται εναντίον ενός κορυφαίου θρησκευτικού νόμου που ευλαβικά τήρησαν οι πρόγονοι μας για αιώνες, αυτού της Ξενίας.
Επειδή έχει προκύψει μια συζήτηση πάνω στο θέμα στην οποία οι αντικρουόμενες απόψεις μάλλον δείχνουν μεγάλη ημιμάθεια έναντι του θεσμού με αποτέλεσμα να υποστηρίζονται παλαβομάρες θα προσπαθήσω εδώ να αναλύσω κάποια βασικά στοιχεία του.

ἡμεῖς δ᾽ αὖτε κιχανόμενοι τὰ σὰ γοῦνα
ἱκόμεθ᾽, εἴ τι πόροις ξεινήιον ἠὲ καὶ ἄλλως
δοίης δωτίνην, ἥ τε ξείνων θέμις ἐστίν.
ἀλλ᾽ αἰδεῖο, φέριστε, θεούς: ἱκέται δέ τοί εἰμεν,
Ζεὺς δ᾽ ἐπιτιμήτωρ ἱκετάων τε ξείνων τε,
ξείνιος, ὃς ξείνοισιν ἅμ᾽ αἰδοίοισιν ὀπηδεῖ.’
Οδύσσεια 9.266

αλλά εμείς ακουμπώντας στα γόνατα σου φτάσαμε σαν Ικέτες, με την ελπίδα πως θα μας προσφέρεις Ξενία ή θα μας δώσεις με κάποιον άλλο τρόπο δώρα, που είναι η Θεμις των Ξένων. Να σέβεσαι καλέ μου άνθρωπε τους θεούς. Είμαστε οι Ικέτες σου. και ο Δίας είναι ο εκδικητής των ικετών και των ξένων. Ο Ζευς Ξένιος που παραστέκεται στους σεβάσμιους ξένους.

Ο νόμος αυτός που φαίνεται καθαρά διαμορφωμένος ήδη απο την εποχή των Ομηρικών επών και που αργότερα αποτέλεσε μέρος  ακόμα και των ιερών νόμων των πόλεων (θεσμός των προξένων) έχει καταφανώς θρησκευτικό χαρακτήρα και εφαρμόζεται σε πολύ συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο.

Εν αντιθέσει με αυτό που θα πίστευαν οι περισσότεροι, στα πλαίσια του θεσμού της Ξενίας, ξένος δεν καλείται μόνο αυτός που δέχεται φιλοξενία ή έχει ανάγκη αλλά και τα δύο μέρη, στο βαθμό που δεν ξεχωρίζει ο φιλοξενούμενος από τον οικοδεσπότη όπως μας λέει ο Ken Dowden στο έργο του Zeus (Gods and Heroes of the Ancient World) . Έτσι ο ξένος σαν έννοια δεν ταυτίζεται με τον άγνωστο, ή τον άνθρωπο απο άλλη χώρα (alien) αλλά με αυτόν που συμμετέχει σε αυτόν το θεσμό φιλίας δηλαδή ο άγνωστος-φίλος. Η σχέση καλύτερα κατανοείται με τον όρο τελετουργική φιλία. Και οι δύο προστατεύονται, ειδικά ο ικέτης, δηλαδή αυτός που επικαλείται και ζητά τον θεσμό της Ξενίας, από τον κατεξοχήν προστάτη των νόμων θεό, τον Δία ο οποίος σε αυτή την περίπτωση καλείται Ξένιος. Φυσικά και δεν ισχύουν οι τάχα φυλετικοί περιορισμοί που αναδημοσιεύονται κατα καιρούς, άποψη που πρώτος αν θυμάμαι καλά υποστήριξε ο Πλεύρης ο πρεσβύτερος καθώς η Ξενία μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε περίπτωση που ως θεσμός αναγνωρίζεται απο τα δύο μέρη, εξ' ού και ανέφερα πριν το πολιτισμικό πλαίσιο .

 "Είναι από πύργον ο βωμός καλλίτερος κ' είναι σκουτάρι ατρύπητο. Μα περπατάτε γοργά και τα παρακαλεστικά κλαδιά σας μ' άσπρο μαλλί περιδεμένα, αγαπημένα στολίδια του Διός του σπλαχνικού κρατάτε σεμνόπρεπα στα δυό σας χέρια και μιλάτε με λόγια θρηνερά που να γεννούν το σπλάχνος και που τη χρειά σας να δείχνουν την μεγάλη στους ξένους, ώς αρμόζει σε ξενοφερμένους."

Η επίκληση του θεσμού έχει ένα συγκεκριμένο πρωτόκολλο που μπορεί να ξεκινά με την κίνηση της Ικεσίας. Ακριβώς όπως και στην περίπτωση της ικεσίας, ο ικέτης ακουμπά στα γόνατα του άλλου και επικαλούμενος τον ύψιστο των Θεών ζητά φιλοξενία, την οποία είναι αναγκασμένος ο άλλος να δώσει, σεβόμενος έτσι τον θεό που καλείται στην περίπτωση αυτή και Ικέσιος.

Με παρόμοιο τρόπο ο Δίας προστατεύει και τους ζητιάνους και ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ των Ικετών/Ξένων και των Οικοδεσποτών/Ξένων. Κατά την επίκληση του θεσμού της Ξενίας συχνά δίνεται και όρκος μεταξύ των ξένων, θεσμός στον οποίο πάλι προΐσταται ο πατέρας θεών και ανθρώπων με την προσωνυμία Ορκειος. Και στις τρεις αυτές εκφάνσεις του ο Δίας εκδηλώνει εκφράσεις της θείας δικαιοσύνης οι οποίες αποκρυσταλλώνονται από τον νόμο τον θεϊκό στον νόμο τον ανθρώπινο με συγκεκριμένους θεσμούς.

"Και την φωνή σας ν' ακλουθάη όχι μεγάλο θάρρος και στην αρχή ταπεινωσύνη στα σεμνά σας ναναι τα πρόσωπα και στη γαλήνια τη ματιά σας. Και προ της ώρας να μη μιλάς και σε μάκρος να μην τραβάς τα λόγια σου. τι αυτού του τόπου οι άνθρωποι πολύ φιλοκατήγοροι είναι. Κ' έχε το νου σου υπάκουη νάσαι. γιατί ξένη είσαι κι' αποδιωγμένη κ' είσαι της ανάγκης. Ξέθαρρα να μιλούν οι αδύναμοι δεν πρέπει."

Η βασική αρχή στην οποία λειτουργεί ο θεσμός είναι ο αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ των δύο μερών. Ο Οικοδεσπότης πρέπει να είναι φιλόξενος και οι σωστοί τρόποι επιβάλλουν να μην πιέσει με ερωτήσεις, ούτε να ζητηθούν εξηγήσεις από τον φιλοξενούμενο, μέχρι αυτός να φάει και να καλύψει τέτοιες βασικές ανάγκες του κατά την φιλοξενία. Ο σεβασμός από την μεριά του φιλοξενούμενου επιβάλει να μην γίνει βάρος στον οικοδεσπότη και να σεβαστεί τον οίκο του. Τέλος τα αποχαιρετιστήρια δώρα από τον οικοδεσπότη προς τον φιλοξενούμενο είναι δείγμα της τιμής που νοιώθει αυτός στο να φιλοξενεί τον ξένο, πεποίθηση που πηγάζει ακριβώς από τον άκρως ιερό χαρακτήρα του θεσμού. Έτσι η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των ξένων είναι σχέση αμοιβαιότητας (resiprocity) όπως ακριβώς μεταξύ ανθρώπων και θεών, όπου ο ικέτης λαμβάνει δώρα τα οποία δημιουργούν ένα χρέος τιμών που αν μπορεί στο μέλλον θα πρέπει να ανταποδώσει στον "ευεργέτη". Κατ' επέκταση της ανθρωπίνου φιλοξενίας έχουμε και την τελετουργία της θεοξενίας η οποία επιτελείται με παρόμοιο τρόπο, προσφέροντας τραπέζι στους θεούς.

"Βαρειά η οργή ναι του Διός. που σκέπει αυτούς όπου προσπέφτουν."

Πάμπολλες είναι οι περιπτώσεις που δείχνουν την μήνη των θεών όταν ο θεσμός της ξενίας καταπατάται και είναι τόσο σοβαρές όσο οι περιπτώσεις παράβασης του θεσμού της ικεσίας πάνω σε βωμό. Καταπάτηση μπορεί να έχουμε και από τα δύο μέρη, αν ο οικοδεσπότης δεν φανεί φιλόξενος και αν ο φιλοξενούμενος καταπατήσει την εμπιστοσύνη του οικοδεσπότη.

Παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης είναι η άρνηση φιλοξενίας από τον Πολύφημο στον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Γι' αυτή του την πράξη μη αναγνώρισης του θεσμού ο κύκλωπας χαρακτηρίζεται ως βάρβαρος και ως "ξένος" alien σε σχέση με τον πολιτισμένο κόσμο στον οποίο ο θεσμός είναι σεβαστός. Μάλιστα το όλο επεισόδιο μπορεί να χαρακτηριστεί και ώς μια αντιστροφή της φιλοξενίας καθώς ο κύκλωπας κάνει όλα όσα δεν θα έπρεπε να πράξει.

Παράδειγμα της δεύτερης περίπτωσης και κατά μια έννοια το ίδιο το αίτιο του Τρωικού πολέμου είναι η καταπάτηση του θεσμού της Ξενίας από τον Πάρη στο παλάτι του Μενέλαου, πράξη που επέφερε την δίκαιη οργή του Δία έναντι του Αλέξανδρου και των Τρώων.

Ο θεσμός ήταν τόσο σεβαστός όπου οι ίδιοι οι θεοί θεωρείτω πως κατέβαιναν στην γη να ελέγξουν κατά πόσο οι άνθρωποι ακολουθούν την Θέμιδα (ιερός νόμος). Έτσι μεταμφιεσμένοι σε ζητιάνους έλεγχαν τις πράξεις των ανθρώπων όπως για παράδειγμα υπενθυμίζουν οι υπόλοιποι μνηστήρες ,γιατί "μπορεί να είναι κάποιος θεός",  φοβούμενοι την οργή των θεών, στον Αντίνοο όταν αυτός χλευάζει τον μεταμφιεσμένο σε ζητιάνο Οδυσσέα ή όπως μας λέει ο μύθος της Βακχίδος και του Φιλήμωνος στις μεταμορφώσεις του Οβιδίου.

Λαμβάνοντας υπ' όψιν τα παραπάνω ελπίζω να γίνεται κατανοητό πόσο άκυρη είναι όχι μόνο η επίκληση του ονόματος του Ξενιου Διός απο την αστυνομία αλλά και η όλη συζήτηση που προκύπτει για το θέμα καθώς ο θεσμός της Ξενίας είναι ιερός και αφορά μόνο όσους τον θεωρούν ώς τέτοιο. Μάλιστα και το κράτος και οι διάφοροι άσχετοι που συζητούν το ζήτημα μάλλον θα μάθαιναν παραδειγματικά και περί ανθρωπισμού και περί δικαιοσύνης μελετώντας τον.

Βέβαια δεν μπορούμε να περιμένουμε και πολλά απο αυτούς, ντόπιους αλλά και ξένους, που ελάχιστη σχέση μπορούν να έχουν με ένα τέτοιο πολιτισμό σαν τον προγονικό.

Το φανταστικό είναι πως μέχρι να γράψω το παρόν, διάβασα και άλλη μια τεράστια μπαρούφα, αυτήν την φορά δήλωση εκ στόματος Ν. Δένδια ο οποίος φέρεται να είπε το εξής απίθανο για την υπόθεση.
"Η χώρα χάνεται• από την κάθοδο των Δωριέων, 4000 χρόνια πριν, ουδέποτε η χώρα δεν δέχθηκε τόσο μεγάλης έκτασης εισβολή"

Τελικά μεγαλύτερη ελπίδα υπάρχει να κατανοήσουν τον θεσμό οι Αφρικανές μετανάστριες παρά το νεοελληνικό κράτος

Δελτίο Τύπου της Ένωσης Αφρικανών Γυναικών
Εμείς οι γυναίκες που συμμετέχουμε στην Ένωση Αφρικανών Γυναικών, εκφράζουμε τη βαθύτατη ανησυχία μας, τη διαμαρτυρία μας και το θυμό μας για τις κάθε είδους επιχειρήσεις – εκκαθαρίσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη στην παρούσα φάση στο κέντρο της Αθήνας και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας.
Από τις χώρες που ξεκινήσαμε πολλές από εμάς, χρόνια πριν, για να πάρουμε το δρόμο της προσφυγιάς, ξέραμε για μια μακρινή χώρα, την Ελλάδα, που οι άνθρωποι τιμούσαν και σέβονταν τον «ξένο», ως πρόσωπο ιερό. Γίναμε κι εμείς αυτός ο «ξένος» και στα απογευματινά σχολειά μας, μετά τη δουλειά, μάθαμε ότι υπάρχει ένας παλιός θεός, να μας συνδράμει, στο δύσκολο αγώνα της επιβίωσης: ο «Ξένιος Δίας».
Σήμερα ακούμε ότι ο παλιός αυτός θεός άλλαξε γνώμη και δεν θέλει να μας προστατεύει πια.
Πάντα προσπαθούσαμε με τη δράση μας να χτίζουμε γέφυρες μεταξύ των μεταναστευτικών κοινοτήτων και της Ελληνικής κοινωνίας.
Να αναζητάμε αυτά που μας ενώνουν, περισσότερο από αυτά που μας χωρίζουν και να τα αναδεικνύουμε.
Να αγωνιζόμαστε μαζί με τους Έλληνες και τις Ελληνίδες ενάντια στη φτώχεια, τον παραλογισμό ως μια ενιαία και δυναμική κοινότητα που διεκδικεί το δίκιο της.
Σε πείσμα όσων κόβουν τις γέφυρες, εμείς θέλουμε να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε για το αυτονόητο δικαίωμα του κάθε ανθρώπου στην ασφάλεια, την αξιοπρέπεια και την ειρηνική συνύπαρξη.
Την κάθε «σκούπα» που προτάσσεται για τη δήθεν άνθρωπο – εκκαθάριση, εμείς οι γυναίκες της Αφρικής που ζούμε στην Ελλάδα, την θέλουμε να σκουπίζει τις ρητορικές μίσους, τα πογκρόμ, τη βία και τις φασιστικές αντιλήψεις.
Δεν θέλουμε να νικήσει ο ρατσισμός.
Δεν θέλουμε να εξαφανιστεί κάθε ελπίδα.
Δεν θέλουμε να ξαναρχίσουμε από το μηδέν έναν αγώνα που θα έπρεπε να έχει ήδη τελειώσει.

Όλα τα αποσπάσματα απο τις Ικέτιδες του Αισχύλου είναι σε μετάφραση του Μάρκου Αυγέρη

ΑΝΑΝΕΩΣΗ :
Μια ωραία αναδημοσίευση του άρθρου στο περιοδικό Φαινόμενα του Ελεύθερου τύπου

Μερικές επιπλέον απαραίτητες διευκρινήσεις : http://megaseniautos.blogspot.gr/2012/08/2.html

Διαβάστε επίσης
Η ΙΚΕΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Ξένιος Ζεύς: Η φιλοξενία στην Αρχαία Ελλάδα