Επιστρέφοντας την ερμηνεία στην εμπειρία.

Γράφοντας πρόσφατα το κείμενο της ομιλίας μου για το επερχόμενο μυθικιστικό συνέδριο και αναφερόμενος στις διάφορες σχολές ερμηνείας του φαινομένου μυθολογία, για άλλη μια φορά κατέληξα να σκέφτομαι τον βαθμό επιρροής των διαφόρων επιστημονικών ή ακαδημαϊκών μελετών των εκατό τελευταίων χρόνων στο συλλογικό φαντασιακό όσον αφορά σχετικά ζητήματα. Παρότι, σίγουρα υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο χάσμα που χωρίζει συνήθως το έργο διανοητών και ακαδημαϊκών από το ευρύ κοινό, το οποίο τις περισσότερες φορές αγνοεί πλήρως τις ιδεολογικές διαδρομές των θεωριών που διατυπώνονται, αν όχι και τις ίδιες τις θεωρίες, πολλές από τις ιδέες που αρχικά εμφανίζονται σε τέτοιους κύκλους καταλήγουν τελικά εν μέρει να διαχέονται εκλαϊκευμένες, παραλλαγμένες ή διαστρεβλωμένες, μερικές φορές ίσως και αυτούσιες, στο ευρύ κοινό . Αυτή η διάχυση συνήθως πραγματοποιείται σταδιακά, μέχρι να λάβει την πλήρη της διάσταση μετά από αρκετό καιρό, αν και δεν σπανίζει το φαινόμενο της γρήγορης και καθολικής μετάδοσης, όπως παρατηρείται σε πολύ καθοριστικές ιδέες, οι οποίες συνήθως αποτελούν τις βάσεις αυτών που αργότερα αναγνωρίζονται ως κυρίαρχα ιδεολογικά συστήματα, ή zeitgeist μιας εποχής. Σαν χαρακτηριστικά παραδείγματα μου έρχονται τώρα πρόχειρα στο μυαλό οι θεωρίες του Φρόιντ ή του Μαρξ. Ιδέες οι οποίες την εποχή τους είχαν έναν μεγάλο βαθμό καινοτομίας μετά από χρόνια αποτέλεσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κοινό κτήμα ανθρώπων που μπορεί να μην διάβασαν ουδέποτε είτε τον ένα είτε τον άλλο διανοητή. Έτσι, σήμερα ακόμα και στο τελευταίο χωριό, σίγουρα θα πετύχουμε σε μια συζήτηση κάποιον να ερμηνεύει πράξεις του συνανθρώπου του με βάση τις θεωρίες του Φρόιντ ή να ασκεί κριτική στην θρησκεία η άλλες κοινωνικές εκφάνσεις επηρεασμένος από μαρξιστικού τύπου αναλύσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ασυνείδητη διάχυση των ιδεών μπορεί να είναι τόσο καθολική ώστε σε συνδυασμό με την άγνοια προέλευσης αντίστοιχων, ή αντίπαλων, άλλων ιδεών, νεότερων ή παλαιότερων, να καθιστά αδύνατη κάθε προσπάθεια εξέτασης τους ως απλά θεωρίες με βαθμούς ορθότητας ή σφάλματος συγκρίσιμους με τις άγνωστες άλλες. Η μεγάλη τους διάχυση συντροφεύεται από οικειοποίηση.

Ο προηγούμενος αιώνας είχε να επιδείξει πληθώρα τέτοιων ιδεών. O τωρινός αντιθέτως, έχει να επιδείξει πληθώρα κριτικών αντιμετωπίσεων ειδικά των θεωριών με την μεγαλύτερη διάχυση. Είναι, όμως, ακριβώς αυτές οι κριτικές επανεξετάσεις οι οποίες αργούν να φτάσουν στο ευρύ κοινό και συχνά συντροφεύονται από την παντελή αγνόηση τους. Φαντάζομαι πως ίσως στο μέλλον κάποιες από αυτές ίσως εξελιχθούν σε αντίστοιχα καθολικά ερμηνευτικά συστήματα και ίσως πάρουν την θέση των πρώτων σε ένα φαύλο κύκλο κατά την διάρκεια του οποίου αυτό που δεν περιμένουμε από το ευρύ κοινό είναι η κριτική αντιμετώπιση τους. Οι ιδέες με άλλα λόγια αρκετά συχνά επιδρούν στους περισσότερους όπως η μόδα. Κάπως αντίστοιχα βέβαια, λειτουργούν σε ένα βαθμό, και εντός των κύκλων των ειδικών που ασχολούνται πιο επιστάμενα με διάφορα ζητήματα, ή στο πιο συγκεκριμένο κοινό που ενδιαφέρεται για αυτά. Κάπως έτσι εξάλλου μπορούμε να μιλάμε για συγκεκριμένες ερμηνευτικές η μεθοδολογικές σχολές που κυριαρχούν για κάποια περίοδο σε κάποιο αντικείμενο.
Για να μην μακρηγορώ, όμως, ας περάσουμε σε σχετικά θέματα που ενδεχομένως ενδιαφέρουν το πιο «ειδικό κοινό» των ενασχολούμενων θεωρητικά η πρακτικά με τον Ελληνικό πολυθεϊσμό και άπτεται των ερμηνειών αυτού.

Για να δώσω ένα παράδειγμα ερμηνευτικής σχολής με ιδιαίτερη διάχυση των ιδεών της στην θεματολογία μας, ας αναφέρουμε την σχολή του Cambridge ήτοι Jane Harrison, David Murray, Cook, Frazer ίσως κτλ οι οποίοι ταύτισαν τον μύθο με την τελετουργία ή καλύτερα διέκριναν ως αίτιο πίσω από κάθε μύθο μια τελετουργία. Σε αυτούς οφείλεται κατά μια έννοια η εμμονή με τους λεγόμενους βλαστικούς, αναστενόμενους θεούς και η συνεχή ανάγνωση γονιμικών προτύπων πίσω από κάθε τελετή. Η σχολή αυτή έδρασε κυρίως στις αρχές του 20ου αιώνα δηλαδή έχουν περάσει εκατό χρόνια απ’ όταν διατύπωσαν τις τότε ριζοσπαστικές τους ιδέες. Έκτοτε η μονολιθικότητα της ερμηνείας τους έγινε αντικείμενο έντονης κριτικής οι μελέτες εστίασαν σε άλλα πράγματα και κρατώντας ότι καλό είχαν να πουν θεωρούνται πια ξεπερασμένοι. Παρ’ όλα αυτά στο 90% άρθρων που διαβάζω στο ίντερνετ από ερασιτεχνικά ενασχολούμενους με τα ζητήματα αυτά οι θέσεις τους δεσπόζουν λές και διατυπώθηκαν χθές. Βέβαια αυτό δικαιολογείται κάπως και από το γεγονός ότι η ελληνική βιβλιογραφική παραγωγή υπολείπετε απίστευτα στον τομέα και αρκετοί εκδοτικοί τύπωναν κατά κόρο έργα τέτοιας εποχής λόγω μη απόδοσης συγγραφικών δικαιωμάτων.



Ακόμα ένα παρόμοιο παράδειγμα, αν και πολύ γενικότερο που σχετίζεται με τις περισσότερες ερμηνευτικές σχολές του περασμένου αιώνα είναι η μόνιμη προσπάθεια ανακάλυψης μη θρησκευτικών αιτίων πίσω από θρησκευτικές πρακτικές. Είτε πρόκειται για αρχέτυπα, είτε για κοινωνικές δομές και θεσμούς, είτε για βιολογικούς προκαθορισμούς, ειδικά στις αρχαίες θρησκείες παρατηρούμε την προσπάθεια απόδοσης λόγων και εξηγήσεων τέτοιου τύπου για κάθε τελεστική πράξη ή πράξη λατρείας με κοινό σημείο πως περίπου ποτέ δεν περιλαμβάνεται στην ατζέντα το απολύτως οφθαλμοφανές. Δηλαδή πως αυτά γίνονται στην προσπάθεια του ανθρώπου να έρθει σε επαφή με τους Θεούς. Το προελαύνον μετά τον Διαφωτισμό αθεϊστικό επιστημονικό και κοσμικό πνεύμα προφανώς και έχει συμβάλει τα μέγιστα σε αυτό. Βέβαια κάποια στιγμή, όπως πρώτη η ανθρωπολογία ανακάλυψε, καλές όλες οι ερμηνείες και εξηγήσεις και σίγουρα μας είπαν πολλά χρήσιμα πράγματα, αλλά ένα αντικείμενο για να το εξετάσεις πρέπει να είσαι σε επαφή με αυτό και όχι να το κοιτάς σαν κάτι άλλο από αυτό που είναι. Δεν λέω πως πρέπει σώνει και καλά να πιστεύεις σε αυτό όπως πίστευαν οι αρχαίοι, εφόσον αναφερόμαστε για παράδειγμα στην ελληνική θρησκεία, για να το μελετήσεις καθώς τα νοητικά και λογικά εργαλεία υπάρχουν, αλλά αν μη τι άλλο θα πρέπει να θεωρήσεις πως ως θρησκευτικό σύστημα είναι εξίσου νόμιμο και σωστό με τις λεγόμενες «μεγάλες σύγχρονες θρησκείες» οι οποίες ναι μεν μελετώνται και με τους παραπάνω τρόπους, αλλά η πίστη των θρησκευτών δεν απομονώνεται από τις ερμηνείες.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα στο προσφιλές μου θέμα της αιματηρής θυσίας (στο οποίο έχω αναφερθεί ξανά εδώ ). Την σύγχρονη εποχή δύο ερμηνείες κυριάρχησαν στο ζήτημα. Η επηρεασμένη από την σχολή του Cambridge άποψη του Burkert πως η θυσία είναι αποτέλεσμα των αρχέγονων πρακτικών των τροφοσυλεκτών-κυνηγών και έχει να κάνει με τις κοινωνικές δομές του τότε και την ανάγκη θεσμοθέτησης και αντιμετάθεσης της βίας και αυτή των Vernant και Dettiene, που με εργαλεία τον στρουκτουραλισμό ανιχνεύει πώς η λατρευτική πράξη εξυπηρετεί τους κοινωνικούς θεσμούς της εποχής ενισχύοντας την κοινότητα κτλ. Σε καμιά από τις δύο θεωρίες δεν λαμβάνεται υπόψη το προφανές, δηλαδή ή άποψη των ίδιων των λειτουργών αυτής της πρακτικής πως με αυτήν έρχονται σε επαφή με τους Θεούς. Είτε οι θεοί είναι οι φαντασιακές συλλήψεις των κοινωνικών θεσμών και της ομάδας είτε είναι η ψυχολογική αποτροπή των αρνητικών επιπτώσεων της βίας σε μια κοινωνία, ως Θεοί απουσιάζουν. Εξίσου απουσιάζουν και οι πιστοί που θυσίαζαν σε αυτούς. Και μας μένει μόνο μια ερμηνεία του περιτυλίγματος της πράξης, βασισμένη σε όσα δεδομένα δένουν καλά με την θεωρία του κάθε μελετητή.


Ευτυχώς, όμως, τα τελευταία χρόνια το τοπίο έχει αλλάξει και μάλιστα οι αλλαγές είναι ταχύτατες καθώς ολοένα και περισσότεροι μελετητές αρχίζουν να λαμβάνουν πολύ σοβαρά υπόψιν, στην προσπάθεια τους κριτικής εξέτασης όλων αυτών των παλαιότερων θεωρήσεων, το προφανές, δηλαδή τον λόγο που οι ίδιοι οι ασκούντες μια πρακτική έδιναν για αυτή. Στο παράδειγμα μας για την θυσία αξίζει εν προκειμένω να αναφέρουμε ένα πρόσφατο έργο με τίτλο “Smoke signals for the Gods” το οποίο εξετάζει εκ νέου το ζήτημα ακριβώς υπό αυτό το πρίσμα. Πως οι αρχαίοι τελούσαν αιματηρές θυσίες γιατί έτσι έρχονταν σε επαφή με τους Θεούς και όχι γιατί έτσι ενίσχυαν σώνει και καλά τις κοινωνικές τους δομές (ανεξάρτητα αν και αυτό συνέβαινε τελικά). Ομοίως για παράδειγμα τα μαντεία υπήρχαν γιατί οι άνθρωποι πάλι λάμβαναν απαντήσεις από τους Θεούς (έτσι τουλάχιστον πίστευαν αυτοί) και όχι γιατί όπως θα ακούγαμε στο καφενείο του χωριού το όποιο ιερατείο ήλεγχε με αυτό τον τρόπο το αλλοτριωμένο εργατικό δυναμικό της εποχής κτλ. Το ευχάριστο είναι πως καθημερινά όλοένα και περισσότερα έργα παράγονται που επιτέλους λαμβάνουν υπόψη το προφανές και δεν μένουν μόνο στην αναζήτηση άλλων αιτίων πίσω από το φαινόμενο.

Προφανώς εκεί που θέλω να καταλήξω είναι πως καλό θα ήταν και οι σημερινοί εν ελλάδι ασχολούμενοι αρθρογράφοι κτλ με αυτά τα θέματα να αρχίσουν να τα προσεγγίζουν κατ’ αυτόν τον τρόπο και να ξεπεράσουν τις από καιρό ξεπερασμένες μονολιθικές θεωρήσεις που επικρατούν λόγω της μεγάλης τους διάχυσης στο ευρύ κοινό. Ακόμα καλύτερα, το επόμενο στάδιο θα είναι τέτοιου τύπου αναζητήσεις να συντροφεύονται και από την γνώση της εμπειρίας, δηλαδή της πρακτικής εφαρμογής, να προέρχονται δηλαδή από σύγχρονους πολυθεϊστές και όχι από τα ορφανά των παλαιότερων ιδεολογημάτων που μάλιστα συχνά εμφανίζονται και ως περισσότερο «γνώστες» των αντικειμένων αυτών επειδή κάπου πήρε το μάτι τους μια ανάλυση της Harrison.