Από τις Μορίες (ιερές ελιές των Αθηνών) στην μωρία

Δημοσιεύτηκε  στο περιοδικό Φαινόμενα του Ελ. Τύπου τ.117

Ο μύθος της διαμάχης μεταξύ Αθηνάς και Ποσειδώνα για την πόλη του Κέκροπα είναι γνωστός. Ο Ποσειδώνας χτυπώντας την τρίαινα του έκανε να αναβλύσει μια πηγή, η Αθηνά εμφάνισε την πρώτη ήμερη ελιά με καρπό. Οι Αθηναίοι επέλεξαν την ελιά, η πόλη τους πήρε το όνομα της θεάς και έκτοτε μπορεί να είχαν πρόβλημα με το νερό αλλά ευδοκίμησαν λόγω του ευλογημένου καρπού.

Από αυτή την πρώτη ιερή ελιά της Αθηνάς, γεννήθηκαν άλλες δώδεκα ελιές τις οποίες οι Αθηναίοι φύτεψαν στις ισάριθμες πύλες της Ακαδημίας, και με την σειρά τους από αυτές τις ιερές, Μορίες, ελιές σιγά σιγά δημιουργήθηκαν οι ιεροί ελαιώνες των Αθηνών. Αιώνες αργότερα οι Αθηναίοι διαπίστωσαν πως υπήρχαν πια ελαιόδεντρα που προέρχονταν από την πρώτη ελιά σε όλη την πόλη διάσπαρτα, αιωνόβια δέντρα τα οποία όρισαν εξίσου ιερά.

Τα δέντρα αυτά τα ονόμασαν Μορίες, μάλλον από το μόριο-κομμάτι καθώς όλα προέρχονταν από μεταφυτεύσεις-μέρη/κομμάτια της πρώτης ελιάς που δέσποζε στον βράχο της Ακροπόλεως. Λέγαν όμως και έναν μύθο. Πως ο γιος του Ποσειδώνα, ο Αλιρρόθιος, με την προτροπή του χολωμένου θεού που είχε χάσει την διαμάχη για την πόλη, βάλθηκε κάποια στιγμή να κόψει όλες τις Μορίες, εκδικούμενος τους Αθηναίους. Αλλά προτού ακόμα ακουμπήσει το υψωμένο τσεκούρι στο πρώτο δέντρο αυτός έπεσε νεκρός. Έτσι λένε πως το όνομα προήλθε από τον Μόρο, τον θάνατο του Αλιρρόθιου.

Και πράγματι οι Αθηναίοι, οι πιο θεοσεβείς των ανθρώπων, είχαν σε τόση εκτίμηση όλες τις Μορίες που με νόμο αποφάσισαν πως τα ιερά δέντρα ανήκαν στην Πόλη ακόμα και αυτά που βρίσκονταν σε ιδιόκτητα κτήματα. Έστω μια Μορία μόνη της στην αυλή του σπιτιού κάποιου Αθηναίου, ήταν ιερή επομένως ανήκε στην πόλη και έπρεπε να προστατεύεται. Για τον λόγο αυτό γύρω από τις Μορίες που βρίσκονταν εκτός του ιερού ελαιώνα η πόλη σήκωνε έναν σηκό (φράχτη) και αυτός και η ελιά ήταν υπό την ευθύνη του ιδιοκτήτη του κτήματος. Μάλιστα καθώς οι Αθηναίοι ήταν έξυπνοι και γνώριζαν πως και οι ίδιοι όταν δεν επιβάλλεται ο νόμος, ο καθείς κοιτάει το συμφέρον του, είχαν θεσπίσει και ένα ειδικό ελεγκτικό σώμα τους "επιγνώστες", επιφορτισμένο με το καθήκον να ελέγχουν την κατάσταση των Μοριών. Ο ιδιοκτήτης έπρεπε να φροντίζει την ιερή ελιά και τον φράχτη, πράγμα πολύ σημαντικό καθώς η ποινή σε περίπτωση καταστροφής ήταν θάνατος μετά από απόφαση του ειδικού για ιερά ζητήματα δικαστηρίου, του Αρείου Πάγου. Ακόμα και αν για κάποιο λόγο, παρά της φροντίδες το δέντρο ξεραίνονταν ο κορμός του έπρεπε να παραμείνει εκεί, καθώς μπορεί να πέταγε πάλι βλαστό.


Ένα τέτοιο θαύμα είχε μάλιστα συμβεί με την πρώτη ιερότερη των ιερών ελιά στην Ακρόπολη, όταν αυτή είχε πυρποληθεί από τους Πέρσες. Γυρνώντας οι Αθηναίοι στην κατεστραμμένη και λεηλατημένη πόλη τους είχαν αντικρίσει τα ιερά τους καμένα και διαλυμένα από τους βαρβάρους. Και το χειρότερο..., ή ίδια μοίρα είχε χτυπήσει την πρώτη Μορία, την οποία αντίκρισαν και αυτή να καπνίζει καμένη. Καταρρακώθηκαν οι Αθηναίοι τότε, καθώς η Ελιά αυτή ήταν η ίδια η Πόλη τους και η σύνδεση με την θεά τους. Όμως ως εκ θαύματος, εκεί μέσα στα ερείπια, από τον καπνισμένο κορμό ένα νέο βλαστάρι ξεπετάχτηκε και πήραν θάρρος. Μάλιστα μέχρι να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους και τα νέα απαραίτητα για την Πόλη τείχη, η ελιά από αυτό το βλαστάρι μεγάλωσε με αφύσικη ταχύτητα. Όταν πια ο καινούργιος Παρθενώνας χτίστηκε στον βράχο η Μορία ήταν πάλι ολόκληρο δέντρο και η αγαπημένη Πόλη της θεάς μεγαλούργησε και πάλι.

Είναι ενδιαφέρον πως ίσως τα μόνα πολιτειακά αξιώματα της Αθηναϊκής δημοκρατίας που δεν είχαν ενιαύσια θητεία ήταν ο άρχων βασιλεύς και οι αθλοθέτες. Ένας από τους λόγους φαίνεται να είναι εντελώς πρακτικός καθώς και ο μεν και οι δε είχαν υπό την ευθύνη τους την οργάνωση της εορτής των Παναθηναίων. Προφανώς ήταν τόσο σημαντική η εορτή και τόσο πρακτικοί άνθρωποι οι Αθηναίοι που έπρεπε οι υπεύθυνοι αξιωματούχοι να μην αλλάζουν προτού ολοκληρώσουν το έργο τους, την διεξαγωγή δηλαδή της εορτής και των αγώνων. Όπως στις περισσότερες μεγάλες εορτές των Ελλήνων έτσι και στα Παναθήναια δεν υπήρχαν μόνο αθλητικοί διαγωνισμοί αλλά και  μουσικοί, ακόμα και ομορφιάς. Επειδή μάλιστα η Αθήνα ήταν πλούσια και δυνατή πόλη τα έπαθλα ήταν αξιοσέβαστα. Οι νικητές των μουσικών αγώνων έπαιρναν δώρο χρυσά και ασημένια στεφάνια Αυτοί που κέρδιζαν τον διαγωνισμό ομορφιάς  έπαιρναν πανέμορφες ασπίδες, ενώ τέλος οι νικητές των αθλητικών αγώνων έφευγαν με τους γνωστούς Παναθηναϊκούς αμφορείς γεμάτους λάδι. Καθώς οι αθλητικοί αγώνες είχαν μεγαλύτερη σημασία και ήταν πιο λαοφιλείς από τους άλλους δεν πρέπει να κάνουμε το λάθος να θεωρήσουμε πως οι νικητές ήταν ριγμένοι σε σχέση με τους κιθαρωδούς. Το λάδι που έπαιρναν οι πρώτοι είχε μεγαλύτερη ίσως αξία από τα χρυσά στεφάνια.

Γιατί το λάδι αυτό προέρχονταν από τις Μορίες ελιές, κρατικές και ιδιωτικές. Με την οργανωτική ευθύνη του επωνύμου άρχοντα το μάζευαν οι αθλοθέτες κάθε χρόνο και το τοποθετούσαν στον θησαυρό στην Ακρόπολη μέχρι την διεξαγωγή των αγώνων. Μάλιστα επειδή γνωρίζουμε κάποιους καταλόγους νικητών και πόσους αμφορείς (συνολικά πάνω από 1113) ελάμβαναν ως δώρο μπορούμε να υπολογίσουμε (δεχόμενοι πως το λάδι από τις Μορίες πρέπει να δίνονταν ώς απαρχή/δεκάτη της παραγωγής όπως σε κάθε ιερό), όλα τα ιερά ελαιόδεντρα της Αττικής.  Το Αττικό λάδι (όπως και τα Σύκα) απαγορευόταν να εξαχθεί. Η μόνη περίπτωση που γινόταν αυτό ήταν με τους Παναθηναϊκούς αμφορείς που λάμβαναν δώρο οι νικητές. Αυτοί οι αμφορείς με τα ~40 λίτρα ιερό λάδι, πωλούνταν σε άλλες πόλεις το βάρος τους χρυσό κάνοντας του νικητές που τους είχαν λάβει πλούσιους. Οι ίδιοι οι αμφορείς και το λάδι τους ήταν τόσο σημαντικοί και για τους μη Αθηναίους, με αποτέλεσμα να έχουμε ταφές πλουσίων της Σικελίας, με τέτοιους αμφορείς ως κτερίσματα για τον τάφο.



Οι σύγχρονοι Αθηναίοι, δεν έχουν σχέση με τις Ελιές πιστεύουν ότι οι καλύτερες είναι στην Καλαμάτα ή στην Κρήτη. Ιερές ελιές δεν έμειναν, ανάμεσα στα γήπεδα και τα εμπορικά κέντρα ούτε ελαιώνας, το πέρασμα βάρβαρων αιώνων άφησε τα σημάδια του στην ιερή Αττική γή, πιο βαθιά και από το πέρασμα των Περσικών ορδών. Στην λαϊκή φαντασία όμως επιβίωσε ο θρύλος και λέγεται πως είχε σωθεί μια τέτοια ιερή ελιά, υπό την σκιά της οποίας μάλιστα δίδασκε ο Πλάτων. Την έδειχναν στην ιερά οδό στον βοτανικό, κοντά στο πανεπιστήμιο. Μέχρι το 75 όπου ότι δεν κατάφεραν οι αιώνες το κατάφερε ένα λεωφορείο το οποίο έπεσε πάνω της σε ένα ατύχημα και την ξερίζωσε. Ατύχημα ήταν βέβαια, άλλαξαν και οι καιροί άλλα ήθη κανείς δεν καταδικάστηκε σε θάνατο. Κάποιοι ρομαντικοί όμως στο πανεπιστήμιο κράτησαν τον κορμό, ίσως με την ελπίδα πως κάποτε βλαστήσει. Απ' ότι φαίνεται όμως, για την λαϊκή φαντασία που τρέφεται με θρύλους, το θαύμα έγινε εκεί στις ξεχασμένες ρίζες της ελιάς του Πλάτωνα, απ' όπου πέταξαν παραφυάδες με αποτέλεσμα να μεγαλώσουν 3-4 νέα δεντράκια πλάι στα μισοθαμμένα υπολείμματα του κορμού που είχαν αφεθεί πίσω.

Μέχρι  σήμερα που κάποιοι έκοψαν το ένα δέντρο και ότι έμενε από τον κορμό για καυσόξυλα. Μπορεί να ήταν άστεγοι. μπορεί να ήταν ημεδαποί ή αλλοδαποί δεν μας ενδιαφέρει*. Εξ' άλλου το ιερό δεν κάνει διάκριση και προφανώς στην σημερινή εποχή οι κραυγές του βρίσκουν εξίσου κουφά αυτιά παντού. Θα μπορούσαμε να πούμε πως κάτι ήξεραν για την ανθρώπινη κατάσταση οι παλαιοί Αθηναίοι και αποφάσιζαν - για τους εαυτούς τους - τόσο σκληρούς νόμους. Τώρα ούτε παλιοί Αθηναίοι υπάρχουν, ούτε νόμοι, ούτε τα απομεινάρια της ελιάς του Πλάτωνα. Ούτε και σκέφτηκε κανείς πως αν είχαν κάπου να μείνουν αυτοί οι άστεγοι, ή πως αν τους έδιναν δυο τρία κούτσουρα οι νοικοκυραίοι με τα τζάκια, η ελιά μπορεί να έμενε στην θέση της.

Το μόνο που μένει είναι να ελπίζουμε η θεά να κάνει ένα νέο θαύμα, όπως τότε στον ιερό βράχο, και μέσα από τις κατεστραμμένες ψυχές που καπνίζουν να ανθίσει ένα νέα βλαστάρι. Ο θρύλος ίσως πει πως ήταν μια Μορία που νίκησε την μωρία.

*: Αδιανόητο για μια τέτοια πόλη με παρατημένα ολυμπιακά ακίνητα, με ανοίκιαστα άπειρα  διαμερίσματα, να μην μπορεί να προνοήσει να μην κρυώνουν οι άστεγοι.... Αδιανόητο και οι δήθεν ευαίσθητοι κάτοικοι της περιοχής που τώρα κλαίνε να μην μπορούν να δώσουν δυο κούτσουρα από τα τζάκια τους, να φροντίσουν λίγο για αυτούς που κατέληξαν να ξεριζώσουν το δέντρο.

Διαβάστε επίσης:

• Olive Cultivation in Ancient Greece: Seeking the Ancient Economy 
• Worshipping Athena: Panathenaia And Parthenon (Wisconsin Studies in Classics) 
• Athenian Myths and Festivals: Aglauros, Erechtheus, Plynteria, Panathenaia, Dionysia 
• Goddess and Polis: Panathenaic Festival in Ancient Athens 
• Prizes from Athens: The List of Panathenaic Prizes and the Sacred Oil, Julia L. Shear