Διανοουμενίστικος παγανισμός - Ένας πολυθεϊσμός χωρίς θεούς

Οι απαρχές του διανοουμενίστικου πολυθεϊσμού

I want to believe I live in a single world. That is why I am keeping my eyes at home while I can. The light keeps on separating the world like a table knife; it sweeps across what I see and suggests what I do not. The imaginary knife comes to me with as much force as the real, the remembered with as much force as the immediate. The countries on the map pile up like ice-floes . . . I see the iron fences and the shallow ditches of the countryside the mild wind has travelled over. I cannot enter that countryside; nor can I escape it. I cannot join together the mild wind and the shallow ditches. I cannot lay the light across the world and then watch it slide away. Each thought is at once translucent and icily capricious. A polytheism without gods. Roy Fisher, City (1961)

Από τις αρχές του 20ου αιώνα (και ακόμα παλαιότερα υπό άλλες μορφές) παρατηρείται μια γενικευμένη τάση ανάμεσα στους διανοούμενους, συνήθως ενταγμένη στις επιταγές της μοντερνικότητας, του μηδενισμού και της συνεπαγόμενης κριτικής, να ερευνηθούν οι ρίζες, διανοητικές, ηθικές ή και ευρύτερα πολιτισμικές του δυτικού πολιτισμού, ειδικά στους τομείς που αυτός έπασχε και πάσχει. Λογική κατάληξη βέβαια ήταν, πολλοί εκ των διανοητών αυτών να φτάσουν σε μια κριτική του χριστιανισμού, ο οποίος ήταν το βασικό θεμέλιο, πλάι με τον ελληνορωμαικό κόσμο, και του δυτικού πολιτισμού. Επειδή μάλιστα πολλά αρνητικά χαρακτηριστικά, τα οποία αυτή η κριτική διαπίστωνε, χρεώνονταν (ορθώς) στον χριστιανισμό, αρκετοί συνέχιζαν λίγο παραπέρα προβαίνοντας σε μια σύγκριση των πνευματικών, ηθικών και άλλων χαρακτηριστικών των δύο συστημάτων, εξ ών συνετέθη ο σύγχρονος κόσμος. Ομολογουμένως η σύγκριση στα σημεία δεν βγαίνει και τόσο υπέρ του χριστιανισμού, ή καλύτερα του μονοθεϊσμού γενικότερα, οπότε λογικό αποτέλεσμα ήταν να εμφανιστούν αρκετές φωνές, οι οποίες αμέσως ή εμμέσως υποστήριζαν την ανάγκη μιας "επιστροφής" σε μια παγανιστική πνευματικότητα, μια παγανιστική ηθική ή μια παγανιστική οπτική. Η περίπτωση του Νίτσε ίσως είναι η πιο χαρακτηριστική λόγω της μεγάλης επιρροής του έργου του, με όλα τα θετικά και αρνητικά που αυτό το γεγονός είχε, στην μετέπειτα σκέψη.

Πάει πάρα πολύς καιρός πια που ξεμπερδέψαμε με τους παλιούς θεούς: - κι αληθινά, είχαν ένα καλό, χαρούμενο θεικό τέλος!"Δεν πέρασαν από κανένα λυκόφως πεθαίνοντας, - αυτό είναι ψέμμα! Κάτι πολύ περισσότερο: Πέθαναν μόνοι τους απότομα - γελώντας!Αυτό έγινε όταν απο στόμα Θεού ακούστηκε ο πιο άθεος λόγος, - ο λόγος "Εις θεός εστιν. Ουκ έσονται σοι έτεροι Θεοί πλην εμού!"-ένας παλιός με οργισμένη γενειάδα Θεός, ένας ζηλιάρης Θεός που είχε ξεχάσει τον εαυτό του μιλώντας έτσι:Κι όλοι οι Θεοί γελάσαν τότε και χτυπιόντουσαν πάνω στις έδρες τους και φωνάζανε: "Θεικότητα δε σημαίνει ακριβώς το να υπάρχουν θεοί και όχι Θεός;"Όποιος έχει αυτιά, ας ακούσει
Νίτσε 

 Η κριτική, όπως αναφέραμε, εστίαζε στα πνευματικά χαρακτηριστικά, στις ηθικές αξίες και στην κοσμοαντίληψη των δύο συστημάτων, παρ' όλα αυτά σαφώς και τα συνέδεε, ως ορθώς όφειλε, με την αρχική πηγή τους, η οποία ήταν και στις δύο περιπτώσεις η θρησκεία. Όμως, για διάφορους λόγους, αδυνατούσε να προχωρήσει περαιτέρω, ζητώντας μια επιστροφή όχι μόνο στο "αιτιατό", αλλά στο ίδιο το αίτιο. Δηλαδή, μια επιστροφή όχι μόνο στις αξίες, στην κοσμοαντίληψη και την ηθική του παγανιστικού κόσμου, αλλά και στην θρησκεία του. Δεν χρειάζεται να επεκταθούμε στο γιατί, αρκεί να αναφέρουμε δύο βασικούς παράγοντες που δεν πραγματοποιήθηκε αυτό, όπως ήταν το δεδομένο κλίμα του επερχόμενου καθολικού αθεϊσμού, απότοκο της "επιστημονοσύνης" της εποχής και της πίστης στην ανωτερότητας της τεχνικής λογικής και της προόδου (παρά το ότι ακριβώς αυτά ήταν που οι ίδιοι διανοητές συχνά στηλίτευαν) καθώς και η ανικανότητα αποδέσμευσης από την μονοθεϊστική φαντασίωση της τελικής νίκης υπέρ των Ειδώλων, με άλλα λόγια από την πίστη πως οι θεοί ήταν νεκροί.

...Western civilisation needs a complete overhaul or it will fall apart one day or another. It has realised the most complete perversion of the rational order of things. Reign of matter, of gold, of machine, of number, it no longer possesses breath, or liberty, or light. The West has lost the sense of command and obedience.It has lost the sense of Action and of Contemplation.It has lost the sense of hierarchy, of spiritual power, of man-Gods.It no longer knows nature. It is no longer, for Western man, a living body made of symbols, of Gods and ritual gestures - ["a splendid cosmos" instead of "a harmony, a cosmos" ] a harmony, a cosmos, in which man moves freely, like a microcosm within the macrocosm : it has on the contrary decayed to an opaque and fatal exteriority, the mystery of which profane sciences seek to ignore by means of their little laws and their little hypotheses.
The West no longer knows Wisdom...
The West no longer knows the State...
Europe has lost its simplicity, has lost its centrality, has lost its life...
...To all this must be said: 'Enough!', so that some men at least can recover the long roads, the long danger, the long gaze, and the long silence ; so that the wind of the open sea can blow - the wind of the MEDITERRANEAN TRADITION - to reawaken the enchained people of the West... Julius Evola, Heathen imperialism (1928) imperialismo pagano

Με τους θεούς νεκρούς, κάθε απόπειρα επιστροφής στον κόσμο που αυτοί είχαν δημιουργήσει αναγκαστικά έπεφτε στο κενό, και οι τόσο χρήσιμες και ορθές κριτικές συχνά κατέληγαν στον πεσιμισμό, στην τρέλα, στον αδιαπέραστο τοίχο που χωρίζει τις νοητικές μας δυνατότητες από την ένθεη πραγματικότητα του κόσμου. Ταυτόχρονα, μεγάλη ζημιά έγινε όταν, πολλά παραπροϊόντα των ανωτέρω κριτικών και απόψεων, κακώς ταυτίστηκαν με πολιτικές εκτονώσεις (γι' αυτό και κάποια επιλεγμένα αποσπάσματα εδώ) στα προβλήματα της εποχής. Έτσι η συζήτηση την οποία κάποιοι είχαν ξεκινήσει τόσο νωρίς άργησε πάρα πολύ να επανεμφανιστεί και δυστυχώς και όταν αυτό συνέβει, τα προηγηθέντα προβλήματα και οι αρχικοί περιορισμοί δεν είχαν ξεπεραστεί.

Polytheism corresponds better to the diversity of our tendencies and our impulses, which it offers the possibility of expressing, of manifesting; each of them free to tend, according to its nature, toward the god who suits it at the moment. But how to deal with a single god? How to envisage him, how to utilize him? In his presence, we live continually under pressure. Monotheism curbs our sensibility: it deepens us by narrowing us. A system of constraints which affords us an inner dimension at the cost of the flowering of our powers, it constitutes a barrier, it halts our expansion, it throws us out of gear. Surely we were more normal with several gods than we are with one. - E. M. Cioran, The New Gods (1969) Ο κακός δημιουργός

...on the earth, all over it, a darkening of the world is happening: ... the flight of the gods, the destruction of the earth, the reduction of human beings to a mass, the preeminence of the mediocre. Martin Heidegger,Introduction to metaphysics (1935)

Ιδεολογικές επιρροές

Επειδή όμως πολλοί από τους παρευρισκόμενους δεν πίστευαν στο Θεό, ξέσπασαν σε δυνατά γέλια. Μήπως χάθηκε; ρώτησε κάποιος. Μήπως έχασε το δρόμο του σαν το μικρό παιδί; είπε κάποιος άλλος. Ή μήπως κρύβεται; Μήπως μας φοβάται; Μήπως μπάρκαρε στο πλοίο; Μήπως ξενιτεύτηκε; -έτσι φώναζαν και γελούσαν. Ο τρελός πήδησε ανάμεσα τους και τους διαπέρασε με τη ματιά του. «Που είναι ο Θεός;» φώναξε, «θα σας πω εγώ! Τον σκοτώσαμε -εσείς κι εγώ! Είμαστε όλοι δολοφόνοι του! Αλλά πώς το κάναμε; Πώς μπορέσαμε να πιούμε τη θάλασσα ώς την τελευταία σταγόνα; Ποιος μας έδωσε το σφουγγάρι για να σβήσουμε όλο τον ορίζοντα; Τι κάναμε όταν κόψαμε την αλυσίδα που ενώνει τούτη τη γη με τον ήλιο της; Προς τα πού κινείται αυτή τώρα; Προς τα πού κινούμαστε εμείς; Μακριά από όλους τους ήλιους; Δεν γκρεμιζόμαστε συνεχώς; Πίσω, πλάγια, μπροστά, προς όλες τις μεριές; Υπάρχει ακόμα ένα πάνω κι ένα κάτω; Δεν περιπλανιόμαστε σαν μέσα σ* ένα απέραντο μη-δέν; Δεν νιώθουμε την ανάσα του κενού χώρου; Δεν κάνει περισσότερο κρύο; Δεν έρχεται η νύχτα, πάντα η νύχτα, πάνω μας; Δεν πρέπει ν' ανά-βουμε φανάρια στο καταμεσήμερο; Δεν ακούμε ακόμη τίποτε από το θόρυβο που κάνουν οι νεκροθάφτες που θάβουν το Θεό; Δεν μυρίζουμε ακόμη τίποτε από τη θεϊκή αποσύνθεση; -και οι θεοί αποσυντίθενται. Νίτσε, 

The announcement of the death of God was the obituary of a useless single-minded and one-dimensional norm of a civilization that has been predominantly monotheistic, not only in its religion, but also in its politics, its history, its social order, its ethics, and its psychology. When released from the tyrannical imperialism of monotheism by the death of God, man has the opportunity of discovering new dimensions hidden in the depths of reality’s history. He may discover a new freedom to acknowledge variousness and many-sidedness. He may find, as if for the first time, a new potency to create imaginatively his hopes and desires, his laws and pleasures. … The death of God gives rise to the rebirth of the Gods. We are polytheists. David Miller, The New Polytheism

There is no need to ”believe” in Jupiter or Wotan—something that is no more ridiculous then believing in Yahweh however—to be pagan. Contemporary paganism does not consist of erecting altars to Apollo or reviving the worship of Odin. Instead it implies looking behind religion and, according to a now classic itinerary, seeking for the “mental equipment” that produced it, the inner world it reflects, and how the world it depicts as apprehended. In short, it consists of viewing the gods as “centers of value” and the beliefs they generate as value systems: gods and beliefs may pass away, but the values remain. Alain de Benoist, On Being A Pagan

Φυσικά δεν είχαν λυθεί και τα προβλήματα τα οποία είχαν γεννήσει τις αρχικές σκέψεις οπότε λογικό ήταν η ίδια κριτική, οι ίδιες σκέψεις να επανέλθουν αργότερα και μάλιστα σε μεγαλύτερη ένταση. Ευτυχώς τις περισσότερες φορές χωρίς τα βαρίδια του παρελθόντος. Από τα εξαιρετικής σημασίας έργα αυτής της δεύτερης περιόδου, ξεχωρίζω δύο για το ειδικό βάρος επιρροής που είχαν και έχουν.
Το εξαιρετικό και πρωτοπόρο The New Polytheism (Revised Edition) (1973) του David Miller
και το πασίγνωστο On Being a Pagan "πώς μπορείς να είσαι παγανιστής" ή Comment peut-on être païen (1981)  του Alain de Benoist, στο οποίο οφείλονται πλήθος απόψεων σύγχρονων πολυθεϊστών, όσον αφορά το διανοητικό/ιδεολογικό κομμάτι (ή δεύτερη αντίστοιχη μεγάλη επιρροή στον αντίποδα μιας καλά δομημένης ιδεολογίας, προέρχεται από τα neopagan κινήματα όπως η Wicca και διάφορες new age θεωρήσεις). 

Polytheism is not a historical or an academic matter. It is a feeling for the deep, abiding, urgent and exciting tension that arises when, with a radical experience of the plurality of both social and psychological life, one discovers that a single story, a monovalent logic, a rigid theology, and a confining morality are not adequate to help in understanding the nature of real meaning. Such a situation is not a matter simply for theologians or philosophers; it is a basic tension at the heart of the experience of all men and women. The tension has likely existed in all times, but it has surfaced radically in our age and calls now for a recollection, a new look at what polytheism was really all about. David Miller, The New Polytheism

Το πρόβλημα, όμως, με όλα τα παραπάνω παρέμενε, αν δεν εντάθηκε κι' όλας, καθώς όλες αυτές οι απόψεις, επένδυαν σε έναν πολυθεϊσμό χωρίς θεούς. Αφαιρούσαν δηλαδή την κατ' αυτούς άχρηστη για τις ημέρες μας θρησκευτικότητα και ήθελαν να κρατήσουν τα διανοητικά, κοινωνικά ή ηθικά αποτελέσματα της. Όλη αυτή την σχολη σκέψης λοιπόν, ανεξαρτήτως επιμέρους ιδεολογικών ή άλλων διαφορών, τρόπου έκφρασης, στόχευσης κτλ, ονομάζω διανοουμενίστικο (ή θεωρητικό, ή φιλολογικό ή αλλιώς αν βρείτε καλύτερο όρο) παγανισμό και παρά την σημαντική της έως τώρα προσφορά, θεωρώ πως αποτελεί πλέον μια μεγάλη μάστιγα για τους σύγχρονους πολυθεϊστές παγκοσμίως.

Nor is there any valid reason to reject the idea of God or the notion of the sacred just because of the sickly expression Christianity has given to them, any more than it is necessary to break with aristocratic principles on the pretext that they have been caricatured by the bourgeoisie. Alain de Benoist, On Being A Pagan

Αυτό το λέω για τον απλό λόγο, πως δεν γίνεται να υπάρχει πολυθεϊσμός χωρίς θεούς και ούτε σύγχρονοι πολυθεϊστές μπορούν να υπάρξουν χωρίς θρησκευτική συνείδηση. Όμως, το ιδεολογικό οπλοστάσιο τους βασίζεται ως επί το πλείστον σε έργα της συγκεκριμένης σχολής, δημιουργώντας έτσι μια παρανοϊκή ή τραγελαφική κατάσταση ανακολουθίας. Το γεγονός αυτό δημιούργησε μια σειρά από προβλήματα, κάτι εμφανές κυρίως στο εξωτερικό (όπου οι άνθρωποι τα πηγαίνουν καλύτερα με την μελέτη και το διάβασμα), αλλά και στην Ελλάδα με μια ασυνείδητη μορφή. Λαμβάνοντας βέβαια υπόψη όλες τις, διαφορετικής ποιότητας, και είδους, επιρροές δεν είναι να απορούμε που οι τελικές εκφράσεις εντός και εκτός συνόρων, με τον καιρό απέκτησαν παρακλάδια και ποικίλες εκφράσεις, διαμορφώνοντας ένα πολύχρωμο τοπίο. Πάρ' αυτά, τα κεντρικά χαρακτηριστικά κληρονομήθηκαν εξίσου, και καλό είναι να αναλύονται με την ελπίδα πως κάποια στιγμή θα καταστεί δυνατό να ξεπεραστούν οι παρατηρούμενες επιπλοκές.

Ο Πολυθεϊσμός κάτω από ιδεολογική ασφυξία

Το πρώτιστο ζήτημα είναι πώς ένας ιδεολογικός, αποστερημένος από την θρησκεία, πολυθεϊσμός έγινε προσβάσιμος από πλήθος ανθρώπων, οι οποίοι τον προσέγγισαν με βάση τις άσχετες με αυτόν προλήψεις τους, όπως τις είχαν διαμορφώσει από όλο το παρεχόμενο φάσμα ιδεών. Έτσι, άλλοι για πολιτικούς, άλλοι για ιδεολογικούς, άλλοι ακόμα για προσωπικούς-ψυχολογικούς λόγους, πλησίαζαν και πλησιάζουν τον πολυθεϊσμό (κανένα κακό μέχρι στιγμής), δυστυχώς κουβαλώντας όλα τα προηγούμενα (αρνητικό αλλά διαχειρίσιμο), και συχνά με αδυναμία ή και έλλειψη θέλησης να τα αφήσουν στο πεδίο που ανήκουν (ιδεολογικό) ώστε να τον προσεγγίσουν, όπως πραγματικά οφείλουν, δηλαδή θρησκευτικά (το μεγάλο πρόβλημα). Παρατηρούνται λοιπόν φαινόμενα όπως αυτό της μαζικής έκφρασης απόψεων περί των θεών-δυνάμεων, θεών-συμβόλων, θεών-αρχετύπων, θεών-νοητικών κατασκευών ή ακόμα και θεών-εξωγήινων στις τραγελαφικές περιπτώσεις που ακόμα επιβιώνουν στην Ελλάδα, ενώ στην γενική κακοφωνία όχι μόνο δεν ακούγονται οι φωνές περί θεών-ΘΕΩΝ αλλά επίσης δεν εξελίσσεται η σχετική με τα ζητήματα σκέψη κολλημένη καθώς έχει μείνει στον "ελιτισμό" των Νίτσε-Μπενουά, στον ιδεολογικό αχταρμά μεταξύ διαφωτιστών-επαναστάσεων του 18ου-19ου αιώνα και εθνικιστικών κύκλων και οτιδήποτε άλλο προκύπτει στα ενδιάμεσα. Όλα αυτά δεν αφορούν μόνο την γενική εικόνα που ενδεχομένως δίνεται σε κάποιον εξωτερικό παρατηρητή, ο οποίος μετά δυσκολίας θα διακρίνει ανάμεσα σε όλα την θρησκευτική ουσία, αλλά πολύ συχνά, εμφανίζονται και στις εξεφραζόμενες απόψεις εντός του χώρου, από αυτές των "γνωστών" ή προβεβλημένων προσώπων μέχρι αυτές των "νέων" που ψάχνονται.

Έτσι καταλήγουμε σε μια άδικη - για τον πολυθεϊσμό ως θρησκεία - απαξίωση, καθώς από την μία ταυτίζονται με αυτόν άσχετες απόψεις και πρόσωπα και από την άλλη η πραγματικότητα του ασφυκτιά από τον εναγκαλισμό των περιφερειακών πιέσεων που δέχεται από όλους τους παραπάνω. Συχνά μάλιστα, παρατηρείται το φαινόμενο, ο όντος πολυθεϊσμός να δέχεται και την κριτική ή επιθέσεις από τους περιφεριακούς, ιδεολογικούς "πολυθεϊστές" (όπως αυτή στην παραπάνω ρήση του Μπενουά), για τον απλό λόγο πως η πραγματικότητα του δεν ταιριάζει με τις ιδεολογικές επιταγές ή ψυχολογικές ανάγκες των πρώτων, πράγμα παράλογο και καταστροφικό.

Το στοίχημα λοιπόν για την εκ νέου επιβίωση του πολυθεϊσμού θα είναι η απεμπλοκή του από τις σύγχρονες διανοητικές πολεμικές (δεν χρειάζεται πάρ' αυτά να απολεσθεί η ανεγνωσμένη χρησιμότητα τους), μεσω των οποίων επανήλθε στο προσκήνιο. Χρειάζεται δηλαδή ένα μεγάλο άλμα προς έναν πραγματικό πολυθεϊσμό, κάτι που τελικά θα είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου γι' αυτόν, ίσως πιο καθοριστικό από την εποχή των διώξεων, καθώς η λανθασμένη αποδοχή ίσως αποδειχθεί πιο επικίνδυνη καταστρέφοντας των εκ των έσω.

Για ένα πραγματικό πολυθεϊσμό

Who are these creatures called the gods? They are dismissed as idle fictions by atheists and monotheists, capitalists and clergymen alike. But gods, in the plural, are found wherever human beings are found-unless the human beings claim exclusive rights, power and privilege, dispossessing the gods of their homes. Those who ask what a god is, like those who have to ask what a mountain or an eagle or a forest is, will not learn the answer from a book. Robert Bringhurst, A Story As Sharp As a Knife

One can have a society without God,” writes Régis Debray, “but there cannot be a society without religion.” He adds, “Those nations on the way to disbelief are on the path to abdication.” One can also cite Georges Bataille, according to whom, “religion, whose essence is the search for lost intimacy, boils down to a clearly conscious effort to become entirely self-conscious. Alain de Benoist, On Being A Pagan

Πρώτα απ' όλα ο πολυθεϊσμός δεν είναι ένα μέσο προς έναν άλλο απώτερο σκοπό, όπως διαφαίνεται για παράδειγμα από την αμέσως προηγούμενη ρήση του Μπενουά, ή όπως αρκετοί και εντός του, του συμπεριφέρονται. Είναι αυτοσκοπός, όπως μόνο η πραγματική ένθεη συνειδητοποίηση μπορεί να είναι. πρωταρχική ουσία και αίτιο για όλα τα άλλα. Αυτός τα γεννά και τα σηματοδοτεί, δεν τίθεται στην υπηρεσία κατώτερων υποπροϊόντων (είτε αυτά είναι θετικά είτε αρνητικά).

Έπειτα, η αυτοσυνειδησία του πολυθεϊσμού δεν μπορεί να προέλθει από το οπλοστάσιο της αντιχριστιανικής ιδεολογικής κριτικής, όσο και αν αυτό βουτάει στις πηγές του για να ακονιστεί. Το μέταλλο από το οποίο είναι καμωμένη περιέχει ένα εξίσου μεγάλο ποσοστό κράματος χριστιανισμού και μοντερνικότητας, το οποίο δεν πρέπει και δεν μπορεί, επιστρέφοντας σαν μπουμερανγκ, να ορίσει τον πολυθεϊσμό.

What few Westerners seem to realize is the possibility that polytheism fits the human mind and experience so comfortably that there is no need for confessional theology per se in polytheistic traditions, especially before they were relatively recently challenged by the Christian West. The Deities Are Many: Jordan D. Paper, A Polytheistic Theology

Η πραγματικότητα του πολυθεϊσμού πηγάζει αβίαστα από την εμπειρική πραγματικότητα, ώς εκ τούτου δεν χρειάζεται περίπλοκα ιδεολογικά σχήματα υποστήριξης, τα οποία στις περισσότερες των περιπτώσεων είναι πιθανότερο να τον βλάψουν περιορίζοντας τον παρά να τον ωφελήσουν. Θεοί εισίν!, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν μπορούμε να παράξουμε αν θέλουμε και εξαιρετικής περιπλοκότητας νοοσυστήματα στην ανάγκη μας φιλοσοφικής προσέγγισης των πραγμάτων.

It is by the forces of nature shocking us into awareness that we are thrown into a world of facts: of beings and forces we did not devise and are mostly powerless to control. Openness to the world of nature, appreciated in just this sobering way, makes possible openness to another world of forces and powers—one that contains, yet transcends nature. This is the world of the gods. Shutting ourselves off from the natural world inevitably means shutting ourselves off from the divine. In fact, not only will we be shut off from belief in the gods, but also from our own nature, since human nature (as I will discuss shortly) is openness to the divine. But there is more: it is in this same openness that we receive the ideals and standards that have traditionally guided us. In closing ourselves to the natural world, and the supernatural world that encompasses it, we have closed ourselves off from Tradition. Collin Cleary , Summoning the Gods

Η αβίαστη πραγματικότητα του πολυθεϊσμού είναι άμεσα συνδεδεμένη με την φύση. Ώς εκ τούτου ο κάθε άνθρωπος που βρίσκεται σε αρμονία με αυτήν έχει την δυνατότητα να τον προσεγγίσει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία. Η δυσκολία, και η αξία των προαναφερόμενων κριτικών, έγκειται στο να καταλάβουμε και να αναγνωρίσουμε σε ποια στοιχεία δεν είμαστε πια φυσικοί εμείς οι ίδιοι. Το ίδιο ισχύει και για τις σύγχρονες απόψεις ή πεποιθήσεις μας οι οποίες πρέπει μα τίθενται κάτω από την ίδια βάσανο σε μια πορεία αυτοκάθαρσης.

Our ancestors believed in their gods, but had no “explanation” for what the gods were, or for their experience of the gods. Therefore, if we adopt the modern standpoint and insist upon explanation, we have removed ourselves even further from the standpoint of our ancestors. Indeed, we have negated it, and guaranteed that our desire to return to the gods will go unrealized. Not only must we give up all attempts to explain the gods, we must also cease trying to explain what the “purpose” or “function” of religion is. Such an approach reflects, again, our modern critical distance from the standpoint of our ancestors. The modern approach to understanding religion consists in treating it as one of many activities men participate in—in addition to founding cities, making music, doing science, etc. In other words, the modern approach treats religion as merely one human characteristic among many. The truth, however, is that one finds the very being of man in religion itself. Collin Cleary , Summoning the Gods

Δεν υπάρχει ανάγκη κανενός θρησκευτικού debate, ή "λογικής" απόδειξης, ή "λογικής" υποστήριξης της θρησκείας μας, στα πρότυπα της αντίστοιχης κριτικής κατά του μονοθεϊσμού. Όποιος βλέπει και νοιώθει ξέρει, και δεν έχει ανάγκη να πείσει κανέναν με επιχειρήματα τα οποία προέρχονται και αναφέρονται σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Για τον ίδιο λόγο δεν υπάρχουν θεολογικά debate. Αυτά μπορούν να είναι ιστορικά, ιδεολογικά, κοινωνιολογικά κτλ.

Η Ρήξη

Paganism therefore implies the rejection of this discontinuity, this rupture, this fundamental tear, which is the “dualistic fiction,” which, as Nietzsche wrote in The Antichrist, “degenerated God into the contradiction of life, instead of being its transfiguration and eternal Yes! Alain de Benoist, On Being A Pagan

Ο πολυθεϊσμός είναι μια κατάφαση στις φυσικές και θεϊκές πραγματικότητες που μας περιτριγυρίζουν, δεν είναι μια άρνηση ούτε παράγωγο ενός ετεροπροσδιορισμού. Η οριστική ρήξη με ανάλογους διχασμούς και τρόπους σκέψης είναι το πρώτο βήμα. Μετά από αυτό το βήμα ο δρόμος είναι ορθάνοιχτος.