Εορτάζοντας την πρωτοχρονιά: Ψάχνοντας την Χίμαιρα

Επιστρέφοντας σήμερα στην δουλειά πρέπει να ανταπέδωσα 100 φορές, μηχανικά, ευχές για το νέο έτος αναπαράγοντας διασκευασμένο ότι μου έλεγαν. Χρόνια πολλά, καλή χρονιά, καλή χρονιά άντε να φύγει η προηγούμενη, άντε να δούμε να πάνε όλα καλά την επόμενη κτλ.

Η αλήθεια είναι πως ποτέ μου δεν κατάλαβα την έννοια της νέας χρονιάς σε εορταστικό πλαίσιο και φυσικά ούτε τις ευχές που την συνοδεύουν εν' αντιθέσει με τις ευχές που δίνονται στα πλαίσια θρησκευτικών εορτασμών. Πάντα μου φαίνεται πως σε αυτές τις ευχές έλειπε η ουσιαστική νοηματοδότηση, το περιεχόμενο, πέρα από τα τετριμμένες και κυρίως ανεδαφικές υποσχέσεις που συνήθως δίνουν οι άνθρωποι στον εαυτό τους, στο πλαίσιο μιας δήθεν σημαδιακής αλλαγής. Από το νέο έτος θα κόψω το τσιγάρο, θα πάω γυμναστήριο, θα προσπαθήσω να είμαι καλύτερος άνθρωπος, θα σταματήσω τα ξενύχτια κτλ λές και το ανεδαφικό για τον κόσμο γύρισμα των δεικτών ενός ρολογιού και ενός ημερολογιακού συστήματος μπορεί να αποκτήσει τόσο μεγάλη συμβολική αξία ώστε αυτή να βαραίνει στην θέληση μας και στις αποφάσεις μας.

Βέβαια, όπως και παραπάνω στην δουλειά, είναι περίπου αδύνατον να μείνει κάποιος αμέτοχος απ' όλο αυτό το κλίμα, το οποίο καθώς συνδυάζεται και με εορταστικές εκδηλώσεις (μα τι χαρά μεγάλωσα άλλο ένα χρόνο, άλλη μια άσπρη τρίχα....) και γενικά ευχάριστη διάθεση συμβάλει στο να λαμβάνει το γεγονός αυτό δυσανάλογη αξία από την πρέπουσα. Ειδικά τώρα, μετά από αρκετά χρόνια παρακολούθησης του θρησκευτικού εορτολογίου της ελληνικής θρησκείας, δυσκολεύομαι ακόμα περισσότερο να καταλάβω το όλο πλαίσιο. Μάλιστα μου κάνει εντύπωση το γεγονός πως παρά την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη στους παραδοσιοκρατικούς κύκλους, πως μια βασική διαχωριστική γραμμή μεταξύ μονοθεϊσμού και πολυθεϊσμού είναι η αντίληψη για το χρόνο, γραμμικότητα και σημείο στην πρώτη περίπτωση, σπείρα, εποχή και γεγονός στην δεύτερη, οι πανταχού σύγχρονοι πολυθεϊστές δεν δυσκολεύονται να πουν καλή χρονιά, παρά το ότι το 2013-2014 από μόνο του είναι μια μέτρηση κατάκτησης, αρκετές φορές συνδυάζοντας τα με κάτι συνήθως άσχετο με άρωμα πολυθεϊστικό. Για παράδειγμα ας μην βάλω 2014 αλλά μια μέτρηση ολυμπιάδων, ας μην πετάξω ένα διονυσιούγεννα ή κάτι ανάλογο κτλ. Η δύναμη της συνήθειας επικρατεί κατά κράτος και φανερώνει το πώς αυτή υπερισχύει όταν δεν υπάρχει ουσιαστική πρακτική και κατανόηση των θεωρητικών κατασκευών που στις χειρότερες περιπτώσεις αρκετοί εμφανίζουν, όπως και αλλού, ως δικαιολογητικά. Φυσικά μιλάω για την πληθώρα κειμένων για τους αρχαίους εορτασμούς της πρωτοχρονιάς και άλλα τέτοια πολλά που γίνονται αλλάζοντας τα ονόματα να συνδυαστούν με  τα σημερινά πεπραγμένα.

Έτσι, επισημαίνοντας πως φυσικά και δεν βρίσκω τίποτα κακό στην ανταλλαγή ευχών, στο ευχάριστο κλίμα, ακόμα και στις ουδέποτε τηρηθείσες νεοχρονιάτικες υποσχέσεις σκέφτηκα να δούμε λίγο σήμερα το θέμα των εορτασμών της πρωτοχρονιάς που διαβάζω τριγύρω πως ήταν κάτι σύνηθες σε όλους τους λαούς παρά την αρχική διάκριση που αναφέραμε περί γραμμικότητας του χρόνου. Ας ακολουθήσουμε λοιπόν μια αντίστροφη πορεία μέχρι τα καθ' ημάς.

Η πρώτη Ιανουαρίου σήμερα την οποία εορτάζουμε ως πρώτη του χρόνου βασίζεται στο Γρηγοριανό ημερολόγιο (ή δυτικό ή χριστιανικό) το οποίο υποτίθεται πως βελτίωνε το προηγούμενο του Ιουλιανό, και λάμβανε υπόψη και κάποια αδιευκρίνιστα (για μένα ) σε σχέση με τον καθορισμό του Πεσάχ από την σύνοδο της Νίκαιας, και δημιουργήθηκε το 1582. Η προώθηση του από τον τότε Πάπα Γρηγόριο τον τάδε οδήγησε στην ταχύτατη (ή γρήγορη-sic) αποδοχή του από τις καθολικές "χώρες". Προτεστάντες και κάτι άλλοι αιρετικοί άργησαν καμιά εκατοσταριά χρόνια ακόμα, όπως για παράδειγμα η Δανία, Γερμανία κτλ το 1700. Μάλιστα αυτοί σε μια μέρα πήγαν από Κυριακή 18 Φεβ σε  Δευτέρα 1 Μαρτίου (και ας σημειώσουμε τον Μάρτιο εδώ). Ακόμα πιο πεισματάρηδες στην αποδοχή της νέας μέτρησης στάθηκαν οι ορθόδοξοι με πρωταθλητές τους Έλληνες (η μάλλον το Ελληνικό εκκλησιαστικό κράτος) οι οποίοι αποδέχτηκαν το Γρηγοριανό ημερολόγιο παρατώντας το Ιουλιανό μόλις το 1923. Και επειδή στα βαλκάνια δεν γουστάρουμε (και καλά κάνουμε) τέτοιες αλλαγές με την αλλαγή αυτή προκλήθηκε και ένα εσωτερικό σχίσμα στην ορθόδοξη εκκλησία από την οποία αποσχίστηκαν οι γνωστοί παλαιοημερολογίτες (ή κατ' αυτούς γνήσιοι ορθόδοξοι χριστιανοί :-) ) που διατηρούν το παλαιό ημερολόγιο και επομένως εόρτασαν πρωτοχρονιά 13 ημέρες πριν από τους υπόλοιπους και κάποιος παππούς μας γεννημένος προ του 23 θα είχε εορτάσει πρωτοχρονιά σε χρόνο μικρότερο του έτους (αντίστοιχα ωραία είχαν κάνει και οι πρόγονοι με το πολιτικό τους ημερολόγιο κατά καιρούς).

Όμως εδώ τίθεται ένα άλλο θέμα, πως απ΄όσο ξέρω δεν υπάρχει εορτή πρωτοχρονιάς στον χριστιανισμό για να εορτάσουν είτε παλαιοημερολογίτες είτε οι "προσκυνημένοι στον Πάπα νεο-ορθόδοξοι". Αντιθέτως οι σωστοί χριστιανοί την 1η Ιανουαρίου εορτάζουν την περιτομή του Ιησού (μα ναι Εβραίος δεν ήταν θεωρητικά;) και μας το θυμίζει με πικάντικο στυλ και ο φίλος μου ο prkls. Μεγάλη σύγχυση λοιπόν προκαλείται και στους ευσεβείς χριστιανούς με τους πρωτοχρονιάτικους εορτασμούς που δεν υπάρχουν ως εορτή. Μάλιστα σε όλη την μεσαιωνική περίοδο οι διάφορες χριστιανικές περιοχές εόρταζαν το νέο έτος άλλες στις 25 Δεκεμβρίου (ημέρα γέννησης του Ιησού),  άλλες την 1η (εξ' ού και η σημείωση πρίν) ή την 25η Μαρτίου κατά τον ευαγγελισμό της θεοτόκου κτλ. Χάος δηλαδή. Το ότι δεν εορτάζουν οι χριστιανοί πρωτοχρονιά (τουλάχιστον οι δυτικοί) μάλιστα το επικυρώνει η δεύτερη σύνοδος της Τουρ του 567 που απεφάνθη πως το έθιμο ήταν ειδωλολατρικό μη πρέπον για χριστιανούς ενώ μια επόμενη σύνοδος πάλι εκεί το 755 πρότεινε το ημερολογιακό έτος να ξεκινά το Πεσάχ (πώς γίνεται αυτό αν το Πεσάχ υπολογίζεται σεληνιακά δεν ξέρω τι να σας πω).

Και με αυτές τις διενέξεις και τον γενικότερο χαμό φτάνουμε στους ειδωλολατρικούς εορτασμούς της πρωτοχρονιάς τους οποίους οι καλοί χριστιανοί προσπάθησαν να αποφύγουν αλλά δεν τα κατάφεραν. Κάπως έτσι λοιπόν φτάνουμε στην 1η Ιανουαρίου του Ιουλιανού ημερολογίου (που δεν είναι η 1η Ιανουαρίου του σημερινού) την οποία υποτίθεται πως εόρταζαν σαν πρωτοχρονιά οι ειδωλολάτρες. Και φυσικά οι πολυθεϊστές είχαν πάντα εποχικούς εορτασμούς αλλά πάλι μας κάνει λίγο εντύπωση να εόρταζαν μια σημαδιακή άνευ σημασίας αλλαγή σε μια μέτρηση.

Όπως και να έχει το Ιουλιανό ημερολόγιο (ηλιακό) καθιερώθηκε (και απο εκεί το όνομα) από τον γνωστό Καίσαρα το 46 π.κ.ε οπότε όλοι υποθέτουμε πως άντε η πρωτοχρονιά εορταζόταν από τους Ρωμαίους την 1η Ιανουαρίου και σπάστηκαν οι χριστιανοί και χάσαν την μπάλα μετά μη ξέροντας τι να εορτάσουν πότε. Οπότε σε αυτό το πλαίσιο εμφανίζονται και τα διάφορα κείμενα με τις συνδέσεις με τον θεό Ιανό από το όνομα του οποίου προέρχεται ο Ιανουάριος. Οι Ρωμαίοι , εν αντιθέσει με τους δικούς μας που έχουν επαναλαμβανόμενες ιερές ημέρες ανά μήνα, αφιέρωναν στάνταρ την πρώτη ημέρα εκάστου μήνα σε κάποιον θεό ή θεούς εκτελώντας τότε τις νομιζόμενες ημερολογιακές τελετές, οπότε την 1η Ιανουαρίου τιμούσαν τον Ιανό, ο οποίος ανάμεσα σε όλα τα άλλα (ίσως ο πιο πολύμορφος και ουσιαστικά κατ' εξοχήν Ρωμαϊκός θεός) του χαρακτηριστικά έχει και κάποια που σχετίζονται με τις αλλαγές, τα περάσματα κτλ που μια χαρά ταιριάζουν με την αλλαγή του χρόνου και τέτοιους εορτασμούς. Το πρόβλημα τώρα είναι πως οι τιμητικές τελετές για τον Ιανό την πρώτη Ιανουαρίου δεν δείχνουν να είναι και τόσο ιδιαίτερες σε σημασία με την έννοια που είναι σήμερα η αλλαγή του νέου έτους. Η μεγαλύτερη μάλιστα εορτή για μεγάλο μέρος της ρωμαϊκής περιόδου προηγείται αυτής της ημερομηνίας και φυσικά είναι τα σατουρνάλια τα οποία και αυτά σήμερα χρησιμοποιούνται ως υπόστρωμα των νεοχρονιάτικων εορτασμών (χωρίς όμως να έχουν τέτοιο χαρακτήρα). Βέβαια και αυτή είναι μια εορτή η οποία συνέβαλε στην μεταφορά των χριστουγέννων στα τέλη Δεκέμβρη (από Μάρτη που ήταν αρχικά) και στο έκτοτε εορταστικό κλίμα αλλά παρ' αυτά δεν συνδέεται ουσιαστικά με εορτασμούς του νέου χρόνου.

Επίσης παρατηρείται εκ νέου το πρόβλημα πως και οι Ρωμαίοι δεν είχαν πρωτοχρονιά την πρώτη Ιανουαρίου μέχρι και το  153 πκε απ' ότι μας λένε οι μελετητές αλλά μάλλον στους ειδούς του Μάρτιου (την 15η) με εορτασμούς προς τιμήν της Anna Perenna την θεά του κύκλου του έτους (όπου έχουμε την δεύτερη πολύ μεγάλη ρωμαϊκή εορτή προς τιμήν του Αρη-Mars), οπότε δυσκολεύει ακόμα περισσότερο η σύνδεση των εορτασμών του Ιανού με τους εορτασμούς για νέο έτος. Ακόμα χειρότερα και οι Ρωμαίοι μέχρι το Ιουλιανό ημερολόγιο είχαν σεληνιακό και ακόμα παλαιότερα δεν είχαν καν Ιανουάριο μήνα (αλλά δέκα μήνες από τους οποίους έλειπε ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος). Η μεταφορά μάλιστα της πρωτοχρονιάς την 1η Ιανουαρίου πραγματοποιήθηκε για να συμπέσει η αρχή του ημερολογίου με το πολιτικό έτος κατά το οποίο οι παλαιοί άρχοντες έδιναν την θέση τους στους νέους (και εκεί κολλάει περισσότερο ο διπρόσωπος Ιανός).

Το ίδιο βέβαια είχε συμβεί και στην Ελλάδα στην οποία ουδέποτε εορτάστηκε πρωτοχρονιά. Όχι μόνο αυτό αλλά οι διαφορετικές πόλεις θεωρούσαν άλλο σημείο ως αρχή του ημερολογιακού τους έτους. Οι Ίωνες για παράδειγμα την πρώτη σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο (μην Εκατομβαιών στην Αττική), οι Βοιωτοί με το χειμερινό ηλιοστάσιο τον μήνα Βουκάτιο ενώ για τους Κρήτες και στους Δελφούς το νέο ημερολογιακό έτος ήταν στην φθινοπωρινή ισημερία σημερινό Σεπτέμβρη. Ενώ λοιπόν οι εποχιακοί εορτασμοί στις διάφορες πόλεις συχνά είχαν ομοιότητες και συνάφεια δεν υπάρχει τίποτα εορταστικά/θρησκευτικά κοινό σχετικά με το νέο έτος.

Με λίγα λόγια προ της μοντερνικότητας ουδέποτε εορτάζονταν το νέο έτος κ ουδέποτε είχε αυτό θρησκευτική σημασία ως σημαδιακό γεγονός του ημερολογίου όπως έχει τώρα πέρα από το να καθορίζει μια πολιτική συνήθως περίοδο όπως συνέβαινε με την αλλαγή τον αρχόντων στην Ρώμη ή την Αθήνα, ή όπως τώρα λέμε πως το 2014 αναλαμβάνει την προεδρία της ΕΕ η Ελλαδάρα μας.

Αυτή η απουσία λοιπόν ουσιαστικού νοήματος και περιεχομένου μάλλον θα είναι που δεν μου επιτρέπει να κατανοήσω και να αισθανθώ τις πολλές ευχές και τον όλο χαμό αυτές τις ημέρες παρ' ότι χαίρομαι και συμμετέχω στο όλο "εορταστικό" κλίμα. Και ίσως εκεί και να οφείλεται και το ανεκπλήρωτο των υποσχέσεων που δίνουν οι άνθρωποι αυτές τις ημέρες. Γιατί ως γνωστόν χωρίς κάποια βάση η υπόσχεση δεν κρατείται.

Αναρωτιέμαι, όμως, κατά πόσον αυτή η δύναμη της συνήθειας δεν μου αλλοιώνει, ή δεν με εμποδίζει από την βαθύτερη κατανόηση των πραγματικά εορταστικών ημερών...Εσάς;